Түркістан қаласы Қ.Сәтбаев атынлағы жалпы орта мектеп “Жастар арасындағы алаяқтық және құқықбұзушылық,қаржы пирамидасына қарсы күрестің, вандализмнің,сонымен қатар келеңсіз жағдайлардың(зорлық-зомбылық, әлімжеттік, аутодеструктивті мінез-құлық, өзіне-өзі қол жұмсау) алдын алу” бойынша ақпараттық-насихаттық топтың кездесуі өтті. Жиналысқа қатысқандар: Ішкі саясат бөлімі “Жастар ресурстық орталығы” КММ-нің инспектор маманы-Салтанат Ержанқызы, Түркістан ҚПБ ЖПҚ бастығы орынбасары полиция майоры Құлбайымбетов Самат, Түркістан ҚПБ ЖПҚ аға УПИ полиция майоры Жүмадуллаев Мұхаммед, Түркістан ҚПБ ЖПҚ Ювеналдық пошиция тобының аға УПИ полиция майоры Қапашов Керім,
Директордың тәрбие іс жөнінде орынбасары Рысбекова Мадина.
«Интернет – алысты жақындатып, өмірімізді жеңілдетіп отырған құрал. Дегенмен, оның да кемшін тұстары жоқ емес. Алаяқтар үшін интернет қарапайым адамдарды алдаудың жаңа құралына айналып үлгерді. Сол үшін де интернет-алаяқтық жаңалық емес. Интернет жеке деректерді ұрлау және қаржылық алаяқтық жасаудың ең танымал құралдардың біріне айналды. Интернет-алаяқтық заманауи технологиялық құралдарды қолдану арқылы жүзеге асырылады. Оны киберқылмыстың бір түрі деп есептеуге болады. Интернеттегі алаяқтардың мақсаты – заңсыз жолмен басқалардың ақшасы мен мүлкін ұрлау. Алаяқтықтың бұл түрі Интернет қызметтерін немесе оған қосылған бағдарламаларды пайдалану арқылы жүзеге асырылады. Интернет-алаяқтардың жымысқы әрекетінен әлемде қаншама адам қаржылық шығынға батып жатыр. Оған тосқауыл жоқ, десе де одан қорғанудың жолдары бар. Интернет-алаяқтық материалдық шығыннан бөлек моральдық шығынға да ұшыратады. Бұл алаяқтың кәсіби деңгейі мен тәжірибесіне байланысты. Сіз кез келген уақытта қандай да бір жолмен онлайн-алаяқтықтың құрбанына айналып кетуіңіз мүмкін. Сол себепті, барынша абай болу керек және жеке деректердің қауіпсіздігін бақылап отырған жөн.
Онлайн-алаяқтықтың ең көп таралған түрлері: Фишинг. Байқауда жеңіске жеткеніңізді немесе компанияның жеке ақпаратты тексеруі қажет екенін немесе ешкімі жоқ қарт кісінің сізге миллион доллар жібергісі келетіні жазылған күдікті электронды хаттардың барлығы фишингтің мысалдарына жатады. Олар сол арқылы сіздің жеке деректеріңізді, құпия сөздер және банк немесе несие картасы шотының нөмірлерін алуға тырысады. Кей жағдайда сізге жіберілген хабарламада сілтеме болуы мүмкін. Сіз білместікпен сол сілтемені басқан бойда сіздің компьютеріңіздегі немесе ұялы телефоныңыздағы құпия деректеріңізді іздейтін вирус еніп кетуі ғажап емес.
Скимминг – заңды транзакция кезінде несиелік немесе дебеттік карта ақпаратын ұрлау. Скиммер суретшілері қалталы скиммерлерді пайдаланып бейхабар тұтынушылардың несиелік және дебеттік карталарын сканерлеу үшін мейрамханаларда, жанармай құю станцияларында және қонақүйлерде уақытша жұмыс табады. Ұрылар сондай-ақ банкоматтар мен жанармай құю бекеттеріндегі картаны оқу құрылғыларының үстіне карта туралы ақпаратты жинайтын скиммерлерді орнатады. Ал кейбірі клиенттердің PIN кодтарын енгізуін бақылау үшін шағын камера қосып қояды. Содан кейін олар сіздің нөміріңіз бен ақпаратыңыз бар жаңа картаны басып шығарады немесе ақпаратыңызды желіге енгізу арқылы сіздің атыңыздан сауда жасап, ақшаңызды ұрлайды. Қауіпсіздігі қорғалмаған интернетке қосылу. Егер сіздің үйіңізде немесе кеңсеңізде қосылған интернет желісі қорғалмаған болса, хакерлер оны дереу өз пайдасына асыратын болады. Олар компьютерде немесе желіде сақталған жеке деректерге қол жеткізу үшін сіздің қорғалмаған интернет желіңізді пайдалана алады.
Қорғалмаған интернет. Сонымен қатар, банктік шоттарға кіру немесе онлайн сауда жасау үшін мейрамханаларда, қонақүйлерде немесе басқа жерлерде қорғалмаған Wi-Fi нүктесін пайдалансаңыз, хакерлер транзакцияларыңызды бақылап, жеке деректеріңіздіұрлай алады. Деректердің қорғалмауы. Деректердің құпиялығының бұзылуы –деректерге қол жеткізуге немесе ашуға рұқсаты жоқ адамдардың жеке ақпаратты (мысалы, жеке әлеуметтік қамсыздандыру нөмірлері, жүргізуші куәлігінің нөмірлері, медициналық жазбалар немесе қаржылық жазбалар мен шот туралы ақпарат) ұрлауы немесе байқаусызда ашуы. Өзгелер үшін құпия болуы тиіс деректер хакерлердің корпоративтік желіні бұзу нәтижесінде жарияланып кетеді. Смартфондар. Смартфон қолданатындар алаяқтықтардың әрекетіне жиі түсіп қалып жатады. Мысалы, біз ұялы телефонмен сөйлескенде, мәтіндік хабарлама немесе электронды поштаны жібергенде интернет-алаяқтар бұл ақпаратты тыңдап тұруы мүмкін. Осылайша, олар аталған деректерге оңай қол жеткізіп алады. Сонымен қатар, смартфонымызға жазып алған күмәнді қосымшалар ұялы телефонда сақталған құпия ақпаратты ұрлап, оны хакерлерге жіберіп отыруы мүмкін. Ал сіз оны білмей де қаласыз. Жоғарыда онлайн-алаяқтықтың ең көп таралған түрлерін атап өттік. Әрбір адам күнделікті өмірінде осы аталған жағдайлармен бір рет болса да бетпе-бет келіп жатады.
Хакерлер. Осындай жағдайға тап болған кезде интернет-алаяқтықтың алдын алып, қорғану жолдары қандай? Банктағы шоттарыңызды жиі тексеріп отырыңыз. Егер сіз күмәнді өзгерістерді байқап қалсаңыз, бұл туралы тиісті орындарға тез арада хабар беріңіз. Компьютер мен жеке ақпаратты қорғау үшін брандмауэр мен вирусқа қарсы бағдарламалық құралды орнатыңыз және оларды үнемі жаңартып отырыңыз. Компьютеріңіздегі ақпараттық жүйені және бағдарламалық құралды жиі жаңалап отырыңыз. Wi-Fi желісін шифрлеу арқылы қорғаңыз.
Сілтемеге өтуді меңзейтін хабарламалардан сақ болыңыз. Күмәнді хабарламалардағы сілтемені баспаңыз. Әлеуметтік желіңізге немесе электронды поштаңызға келген күдікті хабарламаны дереу толығымен өшіріп тастаңыз. Егер сіз абайсызда күмәнді хабарламадағы сілтемені басып қойған болсаңыз, антивирустық бағдарламаны қосып, жүйені толық тексеріп шығыңыз. Сізге келген хабарламаның заңдылығын тексеру үшін компаниямен тікелей байланысыңыз немесе олардың веб-мекен-жайын енгізу арқылы веб-бетіне кіріп тексеріңіз. Алайда хабарламада көрсетілген сілтеме арқылы веб-бетке өтпеңіз. Жеке құпия сөздеріңізді қауіпсіз жерде сақтаңыз. Сіздің құпия сөздеріңіз 8 символдан, сандардан және әріптерден құралғаны дұрыс. Әрбір онлайн тіркемелеріңізге әртүрлі құпия сөз пайдаланыңыз. Және оларды қауіпсіз жерге жазып алыңыз. Хабарласқан бөгде адамдарға жеке немесе қаржылық деректеріңізді ешқашан айтпаңыз. Қорғалмаған, ашық Wi-Fi желісі арқылы өзіңіздің жеке шотыңызға кірмеңіз жіне сауда жасамаңыз. Ұялы телефоныңыздағы банк қосымшаларына, жеке деректерге құпия сөз енгізіп қойыңыз.
Сатып алатын немесе жеке деректерді енгізетін сайттардың мекенжайларына назар аударыңыз. Сайт беті «http» деп емес, «https» арқылы басталуы тиіс. Интернет-алаяқтық жаһандық мәселе айналып отыр. Ақпараттық сауаттылықты дамыту және сақтық шараларын қолдану арқылы ғана біз өзімізді және жеке деректерімізді алаяқтардың ықпалынан қорғай аламыз.
Интернет-алаяқтықтың тағы бір түрі – “сыйлық тарату”. Ол кезде алаяқтар адамдарға қоңырау шалып, олардың қымбат сыйлық ұтып алғанын айтады. Сосын оны жеткізу үшін ақы сұрайды. Аңқау адамдар тағы өзінің жеке мәліметтерін айтып қояды да, барлық ақшасынан айырылады. Бұдан бөлек, тиімді салымдарға қатысты жарнамалар кеңінен таралып кеткен. Ол да алаяқтардың ісі. Ондайда букмекерлік ставкамен немесе биржа арқылы қыруар пайда табуға ұсыныс жасалады. Сосын алаяқтар өзін банк қызметкерімін деп таныстырып, теңгемен ашылған депозиттердің мөлшерлемесін көтеруге ұсыныс жасауы мүмкін. Алдымен банк бөлімшесіне шақырады. Бірақ біршама уақыттан кейін “бас маман” хабарласып, депозит мөлшерлемесін көтеру бойынша өтінімді тіркеу қажеттігін жеткізеді. Ол үшін телефонға келген банк кодын айтуды сұрайды. Алаяқтықтан қорғану шаралары. Тәртіп сақшылары алаяқтықтан қорғану үшін қарапайым қауіпсіздік шараларын сақтауға кеңес беріп отыр. Олар:
ЖСН, төлем картасының нөмірін, қосымшаға кіруге арналған парольді, картаның CVV-кодын, картаның қолданылу мерзімін, код сөзді, құпия сұраққа жауапты, сондай-ақ СМС-кодтарды және басқа да дербес ақпаратты ешкімге айтпау; күдікті сайттарда өзіңіз туралы ақпаратты қалдырмау;
мессенджерлер арқылы келген фишингтік сілтемелерді ашпау;
ұялы телефонға AnyDesk/TeamViewer сияқты қашықтан басқаруға арналған қосымшаларды орнатпау; барлық қолма-қол ақшаны бір картада сақтамау;
тауарды алғаннан кейін ғана төлем жасау; ақшаны қауіпсіз шоттарға аударуға қатысты кеңестерге сенбеу; күмәнді шарттар бойынша аударымдар жасамау;
қосымшаларды орнату үшін тек App store мен Play market-ті пайдалану;
бейтаныс адамдардан келген сілтемеге өтпеу; банкинг қызметінің құпия сөздерін жиі өзгертіп отыру; 3D-қорғауды және банктер ұсынатын басқа қауіпсіздік шараларын қолдану; шоттағы ақша қозғалысын жиі тексеріп тұру.
Интернет алаяқтық үшін қандай жаза қарастырылған. Қылмыстық кодекстің 190-бабы 2-бөлігінің 4-тармағына сәйкес, ақпараттық жүйені пайдаланушыны алдау немесе оның сенімін теріс пайдалану арқылы жасалған алаяқтық әрекет үшін бірнеше жаза қарастырылған. Сотта біреуі ғана тағайындалады. Олар:
4 000 АЕК (12 720 000 теңге) көлемінде айыппұл;
айыппұлдың мөлшерінде түзеу жұмыстары;
1 000 сағатқа дейінгі қоғамдық жұмыстар;
4 жылға дейін бас бостандығынан шектеу;
4 жылға дейін бас бостандығынан айыру.
Ал қылмыс адамдар тобымен және аса ірі мөлшерде жасалса, бір ғана жаза қолданылады. Ол – 5 жылдан 10 жылға дейін бас бостандығынан айыру.
Егер Сіз алаяқтарға дербес ақпарат беріп қойсаңыз не істеу керек? Шұғыл түрде өз картаңызды бұғаттап, банктік қосымшадағы жеке кабинетіңіздің, электрондық поштаңыздың, әлеуметтік желілердегі аккаунттарыңыздың паролін ауыстыруды кейінге қалдырмаңыз. Оған қоса, егер алаяқтар сіздің шотыңыздан ақшаны шешіп үлгерсе, дереу өз банкіңізге, сондай-ақ құқық қорғау органдарына жүгініңіз. Банк картаны бұғаттап, қайта жаңасын шығарады.Сондай-ақ, алаяқтардың сіздің атыңызға жалған қарыз ресімдемегеніне көз жеткізу үшін, міндетті түрде кредиттік бюроларда, ХҚКО-да немесе egov.kz сайтында дербес кредиттік есепті алып, оны мұқият зерделеңіз», – деді Түркістан ҚПБ ЖПҚ бастығы орынбасары полиция майоры Самат Құлбайымбетов.
