Кентау қалалық ішкі саясат бөлімінің ұйымдастыруымен алаяқтық пен құқық бұзушылықтың алдын алу мақсатында өткен кездесуде Кентау қалалық полиция бөлімі аға полиция капитаны Нұрдаулет Серікұлы құқық бұзушылықтың алдын алу – басты міндет екенін айта отырып, бүгінгі таңда қоғамда белең алып тұрған қылмыс және алаяқтық жасаған адамның заң алдында жауапқа тартылып, мүлкі тәркіленіп, бір мың айлық есептік көрсеткішке дейінгі мөлшерде айыппұл салуға немесе алты жүз сағатқа дейінгі мерзімге қоғамдық жұмыстарға тартуға, екі жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айырылуға дейін алып келетіні туралы мәлімдеді.
Ең жиі кездесіп жүрген интернет алаяқтықтың түрлері: интернет арқылы сауда жасау және қызмет көрсету, сондай-ақ өздерін банк қызметкері ретінде таныстырып, жеке деректерді иемдену және бөтен біреудің атынан онлайн – несие рәсімдеу арқылы жасалатын қылмыстар болып тұр – деді мамандар.
Кездесу соңында қалалық Ардагерлер ұйымы жанындағы әкелер мектебінің төрағасы Азизхан Сахов қарапайым ғана қыралығыңызды дамытып, кез келген жанға артық сенім білдірмеуге, оңай жолмен табыс табамын деп, тұзаққа түсіп қалмаңыздар дей отырып, алаяқтардан барынша сақ болуға шақырды.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің (әрі – қарай ҚК) 190-бабында алаяқтық істің сипаты мен деңгейі сараланады. Алаяқтықты бөтеннің мүлкін жымқыру, алдау немесе біреудің сенімін теріс пайдалану жолмен бөтен мүлкіне ие болу. Соңғы жылдары осы санаттағы қылмыстардың артуына байланысты жаза қатаңдады. Алайда, өкінішке қарай оның сипаты да өзгеріп, алаяқтық көп ретте интернет қылмыстарға ұласты. Бүгінгі таңда сотқа келіп жатқан қылмыстар интернет арқылы біреудің мүлкін жымқыру, қаражатын иемдену, әртүрлі қаржылық пирамидалар, біреудің есепшоттарындағы ақшаны алаяқтық жолмен өзге біреуге немесе өзіне аудару секілді қылмыстар.
Бұл санаттағы қылмыстарды жасайтындардың жас ерекшелігі мен жынысында да айырма болмай қалды. Қазіргі уақытта алаяқтықпен жастар да, орта жастағылар да, әйел адамдар да, балалар да айналысатын болды. Бірақ, Қазақстан Республикасы заңдары әркез «алаяқтың да салмағы барын» ескертеді. Мәселен, алаяқтық қылмыстар ҚК-нің 190-бабында мүлік тәркіленіп, 1000 АЕК-ке дейінгі мөлшерде айыппұл салуға не сол мөлшерде түзеу жұмыстарына не 600 сағатқа дейінгі мерзімге қоғамдық жұмыстарға тартуға не екі жылға дейінгі мерзімге бас бостандығын шектеуге не сол мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады. Алаяқтықтың сипаты өзгергенін сөз басында айттық, бұл қылмыс сонымен қатар топтық сипатта да жасалатынын ескерген жөн. Ол адамдардың алдын ала сөз байласуы немесе шендінің өз қызметін асыра пайдалануы, мемлекеттік сатып алулар мен тендерлер айналасындағы алаяқтықтар негізінде жүзеге асып жүр. Егер айыпталушы осы санатқа жатқызылса, онда оның мүлкі тәркіленіп, белгілі бір лауазымдарды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан үш жылға дейінгі мерзімге айыра отырып не 4000 АЕК-ке дейінгі мөлшерде айыппұл салуға не сол мөлшерде түзеу жұмыстарына не 1000 сағатқа дейінгі мерзімге қоғамдық жұмыстарға тартуға не төрт жылға дейінгі мерзімге бас бостандығын шектеуге не сол мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады. Аталып отырған баптың, яғни ҚК-нің 190-бабы 3-бөлігінің 3),4) тармақтарында алаяқтық, яғни бірнеше рет бөтеннің мүлкін сенімді теріс пайдалану жолымен жымқырғаны үшін – мүлкi тәркiленіп, үш жылдан жеті жылға дейінгі мерзiмге бас бостандығын шектеу не сол мерзiмге бас бостандығынан айыру жазасы көзделген. Осы аталмыш баптың осы бөлігіндегі қылмысты жасаған тұлғалардың іс әрекеті ауыр санаттағы қылмыс болып танылады. Аталған баптың осы бөлігі бойынша қылмыстық құқық бұзушылық жасаған тұлғаның іс әрекетін мысалға келтіретін болсақ:
Э.О. есімді орта жастағы әйел адам ауыл тұрғындарын өзінің мүмкіндігіне кірмейтін жалған ақпараттар айтып алдап, Түркістан облысы, Созақ ауданының аумағында орналасқан уран өндіруші компанияларға оператор қызметіне жұмысқа орналастырып бере алатынын айтып сендіріп, алдау жолымен, сенімдерін теріс пайдаланып, бірнеше ауыл тұрғындарының әрқайсысынан 250 000 – 300 000 теңге аралығында ақшаларын бірнеше рет алаяқтық қылмыстық құқық бұзушылық әрекетін тоқтатпастан жалғастыра отырып жымқырып, жәбірленушілерге елеулі түрде мүліктік залал келтірген.
Қазақ «Дәніккеннен құныққан жаман» – дейді. Өкінішке қарай, жастардың оңай табысқа бірден кенелгісі келетіні, әйел адамдардың сенімге тез кіретіні олардың алдағы бақытсыздықтарына себепкер болуда. Жеңіл жолмен келген ас тамақтан тез өткенімен, оның ертеңгі сұрауы бірнеше жылдардың өтеуіне кететіні өкінішті.Осы тұрғыда, қарапайым азаматтарға жеңіл жолмен ештеңенің келе қалмайтынын, таныс арқылы аз уақытта жұмысқа орналасу мүмкін емес екені, банктер ешқашан төмендетілген пайызбен, кезексіз несиелер немесе баспана бере қоймайтынын түсінетін кез келді. Кезек жылжыту, жүргізу куәлігін тез арада алып беру, таныс арқылы тесттерді сатып алу немесе алаяқтық санатына жататын өзге де қылмыстардың соңы ауыр жазаларға алып келетінін түсіну қажет.
Алаяқтық – Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 190-бабында көзделген қылмыстық жауаптылық көзделген алдау немесе сенімге қиянат жасау арқылы бөтеннің мүлкін ұрлау немесе бөтеннің мүлкіне құқықтарды иемдену. Алаяқтықтың ең көп таралған түрлері:
вишинг – әлеуметтік инженерия элементтері бар алаяқтықтың бұл түрі телефон арқылы азаматтардың жеке мәліметтерін ұрлауға бағытталған;
фишинг – бұл пайдаланушыны алдауға және оны өзі және оның картасы туралы құпия ақпаратты ашуға мәжбүрлеуге мүмкіндік беретін әдістер жиынтығы.
Шабуыл жасаушылардың негізгі мақсаты – азаматтардың жеке және төлем деректерін иемдену, олардың банктік шоттары мен ақшасына қол жеткізу.
Телефон алаяқтарының негізгі схемалары:
-Алаяқтар әлеуетті жәбірленушінің ұялы телефонына қоңырау шалып, өздерін банктер мен басқа да қаржы ұйымдарының қызметкерлеріміз деп көрсетеді. Қоңырау шалатын алаяқтар қазақстандық қаржы институттарының абоненттік нөмірлерінің көшірмесін жасауға мүмкіндік беретін SIP телефония сияқты бағдарламалық құралды пайдаланады. Әңгімелесу кезінде олар сіздің картаңыздан ақшаны шығару әрекеті туралы хабарлайды және сізден жеке кабинетіңіздегі құпия сөзді өзгертуді, жаңа пароль мен SMS кодын ұсынуды сұрайды. Алаяқтар тіпті мәселені жылдам шешу үшін гаджетіңізге қашықтан қосылу үшін өз қызметтерін ұсына алады. Мұны істеу үшін олар AnyDesk және TeamViewer қолданбаларын жүктеп алуды сұрайды. Есептік жазбаларыңызға қол жеткізген алаяқтар барлық ақшаны алып, тіпті сіздің атыңызға несие бере алады. Кеңес: Егер сізге банк қызметкерлері қоңырау шалса, сөйлесуді дереу аяқтаңыз. Есіңізде болсын, нақты банк қызметкері сіздің жеке деректеріңізді нақтылау үшін сізге ешқашан қоңырау шалмайды. Банкте сіздің толық қаржылық файлыңыз бар. Бұл ақпарат тек алаяқтар үшін маңызды!
Алаяқтар әлеуетті жәбірленушінің ұялы телефонына қоңырау шалып, өздерін тәртіп сақшылары ретінде көрсетеді. Олар сіздің атыңыздан немесе сіздің туыстарыңыздың, достарыңыздың үстінен арыз түсіп, 190-баптың 3-бөлімі – аса ірі көлемдегі алаяқтық бойынша тергеу жүріп жатқанын хабарлауы мүмкін. Сізге шұғыл түрде *** полиция бөліміне келу керек. Мәселені жедел шешу үшін өтініш аяқталғанға дейін «n-ші соманы» белгілі бір шотқа аудару қажет. Бір жағынан, таң қалдыру үшін жеткілікті әсерлі сома, екінші жағынан, оны тез төлеуге болмайтындай ауыр емес. Негізінде, мұндай алдаудың құрбаны – жақынына көмектесу үшін бар ақшасын беруге дайын қарт адамдар. Қосымша стресс факторы әдетте абоненттің қоңыраулар үшін қолжетімсіздігі болып табылады – алаяқтар мұны да анықтай алады. Шабуыл жасаушылар адамдардың психологиясын жақсы біледі: олар тез және сенімді сөйлейді, кәсіби терминдерді қолданады, кейде олар басады, шешім қабылдауға асығады, қорқытады, көбінесе бос емес кеңсе немесе полиция бөлімшесінің жұмысына еліктейтін дыбыстарды фонда қосады, және т.б. Кеңес: Егер сізге құқық қорғау органдарынан қоңырау шалынсаңыз, онда ешқандай дүрбелең болмайды. Әлеуетті күдіктінің қай полиция бөлімшесінде тұрғанын, оған қандай бап бойынша айып тағылғанын, әрекет қашан жасалғанын, адвокаттың көмегі көрсетілді ме, онымен қалай байланысуға болатынын сұраңыз. Сондай-ақ олар сізді атынан шақырған ұйымның сенім телефонына: Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі мен аудандық ішкі істер бөліміне дербес қоңырау шалу керек.
Заманауи технологиялардың көмегімен алаяқтар әңгімелесушілермен белгілі бір сценарийлер немесе аудио жазбалар бойынша «байланысатын» дауыстық роботтарды пайдаланады. Алаяқ боттар, мысалы, полиция бөлімінің атынан қоңырау шалып, белгілі бір айыппұлдың бар-жоғын хабарлап, қосымша ақпарат алу үшін «1» деп басуыңызды сұрай алады. Содан кейін басқа дауыстық «ассистент» қосылып, олар ашқысы келетін ақпарат өте құпия екенін ескертеді және олардың жеке басын растау үшін олар сіздің төлем ақпаратыңыз туралы сұрақтарды қамтуы мүмкін бірқатар сұрақтарға жауап беруі керек. Дауыстық роботтарды тарту кезінде алаяқтар нені пайдаланса да, олар сізден маңызды құпия ақпаратты: ЖСН, жеке басын куәландыратын құжат нөмірі, картаның толық мәліметтері, SMS коды алғысы келеді. Сондай-ақ, шабуылдаушылар үшін сізден «Иә» және «Мен растаймын» деген түсінікті сөз тіркестерін алу маңызды. Ол үшін боттар: «Сіз Алматыда тұрасыз ба?», «Соңғы 24 сағатта төлем жасадыңыз ба?», «Жүлдеңізді алғыңыз келе ме?», «Мені жақсы естисіз бе?» деген сияқты сұрақтар қоя алады. ?”, “Сіз бұл ақпаратты растайсыз ба?” тағыда басқа.
Кеңес: Дауыстық роботты (спаммерді) тану қиын емес. Қоңырауды аяқтап, нөмірді блоктаңыз. Егер сіз әлі де ботпен «байланысты» жалғастыруды шешсеңіз, абай болыңыз, сөйлескен кезде, мысалы, «Иә» – «Сәлем» сөзінің орнына пайдаланыңыз. Сондай-ақ, екі мағыналы сөздерді де қолдануға болады: «Ух, солай болғандай», «Ух-ух», «Мм» және т.б., бұл алаяқтық автоматтандыру алгоритмін бұзады. Мүмкіндігінше мемлекеттік тілде әңгіме жүргізіңіз. Азаматтардың алаяқтардың құрбаны болмау үшін негізгі қауіпсіздік ережелері
Ешқашан ешкімге айтпа: Интернет-банкингтегі немесе мобильді қосымшадағы жеке кабинетіңіздің паролін. Жеке деректеріңізбен, банк картаңыздың деректемелерімен, картаның жарамдылық мерзімімен, CVC/CVV кодымен (банк картасының артқы жағындағы үш сан, картаның аутентификация коды), код сөзі және қолма-қол ақша қалдығы.Операцияны растау үшін SMS коды: төлем, аударым және т.б. Алаяқтық немесе алаяқтық – алдау немесе сенімге қиянат жасау арқылы бөтеннің мүлкін ұрлау немесе бөтеннің мүлкіне құқықты иемдену. Мұны істеген адамды алаяқ немесе алаяқ деп атайды. Бұл жағдайда алдау шындықты саналы түрде бұрмалау (белсенді алдау) және шындық туралы үнсіздік (пассивті алдау) ретінде түсініледі. Екі жағдайда да алданған жәбірленушінің өзі мүлкін алаяққа береді.
Алаяқтық алдаудың нысаны өте алуан түрлі. Алдау ауызша немесе жазбаша хабарлама түрінде жүзеге асырылуы мүмкін немесе кез келген әрекеттерді жасаудан тұруы мүмкін: мәміле мәнін бұрмалау, карталарды немесе «оймақтарды» ойнау кезінде алдау әдістерін қолдану, есептелген ақшаны ауыстыру. жалған зат («қуыршақ»), дене жинағы және т.б. бар ақша сомасы. Көбінесе әрекет арқылы алдау ауызша алдаумен біріктіріледі. Сенімге қиянат жасау алаяқтықтың тәуелсіз әдісі ретінде әрекет ете алады (мысалы, борышкер өтеуге ниеті жоқ несиені алу кезінде), бірақ көбінесе алдаумен үйлеседі.
Алаяқтардың көпшілігі қызметтің әртүрлі салаларында, соның ішінде психология, экономика, құқықтың әртүрлі салаларында және ақпараттық технологияларда терең білімге ие. Олар көбінесе мемлекеттік органдар мен құқық қорғау органдарының жұмыс тәртібі мен әдістерін жақсы біледі.Алаяқтар психологиялық айла-шарғы жасау әдістерін кеңінен пайдаланады, соның ішінде келесі психологиялық айла-тәсілдер:
әдеттегіден айтарлықтай тиімдірек шарттармен кез келген мәмілені жасауды ұсыну;
жәбірленушіні асығыс кез келген әрекетті жасауға мәжбүрлеу, мұны әртүрлі тәсілдермен ынталандыру;
өзін өте бай, ықпалды және табысты адамдар ретінде көрсету.
Бүгінгі күні кең таралған қылмыстардың бірі – ол алаяқтық.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің (әрі қарай ҚК) 190-бабының 1-бөлігінде алаяқтықтың түсінігі берілген. Алаяқтық – бөтеннің мүлкін жымқыру немесе алдау немесе сенімді теріс пайдалану жолымен бөтен мүлiкке құқықты иемдену. Қарапайым сөзбен айтқанда алаяқтық -алдау және сенімге қиянат жасау жолымен бөтен мүлікті ұрлау болып табылады. Аталған бап 4 бөліктен тұрады, соған байланысты алаяқтық үшін жаза түрлері де күшейтілген.Егерде кінәлі адам жай алақтық жасаған болса, яғни ҚК-тің 190-бабының 1-бөлігінде көрсетілген әрекеттерді жасаса ол 2 жылға дейін бас бостандығынан айырылуы мүмкін. Алаяқтықтың адамдар тобында алдын ала сөз байласуымен, адам өз қызмет бабын пайдалана отырып, ақпараттық жүйені пайдаланушыны алдау немесе сенімін теріс пайдалану жолымен, мемлекеттік сатып алу саласында жасалған алаяқтық үшін аталған баптың 2-бөлігіне сай 4 жылға дейін бас бостандығынан айыру жазасы көзделген. Алаяқтықтың ауыр түрлері осы баптың 3-4-бөліктерінде көрсетілген. Егер алаяқтың ірі мөлшерде, яғни 1 000 айлық есептік көрсеткіш мөлшерінен аса жасалса, алаяқтықты мемлекеттiк функцияларды орындауға уәкiлеттiк берілген адам не оған теңестiрiлген адам не лауазымды адам не жауапты мемлекеттік лауазымды атқаратын адам жасаса, егер ол өзінің қызмет бабын пайдалануымен ұштасса, екі немесе одан да көп адамға қатысты жасалса немесе алаяқтық бірнеше рет жасалған жағдайда аталған баптың 3-бөлігінде 7 жылға дейін бас бостандығынан айыру жазасы көзделген. Қылмыстық топ жасаған немесе аса iрi мөлшерде, яғни айлық есептік көрсеткіштің 4000 есе мөлшернінен асатын алаяқтық жасалса, ол үшін сол баптың 4-бөлігінде 10 жылға дейін бас бостандығынан айыру жазасы көзделген. Барлық жағдайда да қосымша жаза ретінде кінәлінің мүлкін тәркілеу жазасы қолданылады. Бүгінгі таңда ең кең таралып жатқан алаяқтықтың өте қауіптісі – ол интернет арқылы жасалатын алаяқтық. Ғаламтордағы әккілер әсіресе әлеуметтік желілерді ұтымды пайдаланып отыр. Алаяқтардың арбауына түсіп қалып жатқан адамдар аз емес және оның торына кез келген адам түсіп қалуы мүмкін. Әдетте алаяқтар әлеуметтік желілерге жалған интернет хабарландырулар орналастырады немесе аккаунт пен арнайы бет ашып, сайт жасап алады. Ең жиі кездесіп жүрген интернет алаяқтықтың түрлері: интернет арқылы сауда жасау және қызмет көрсету, сондай-ақ өздерін банк қызметкері ретінде таныстырып, жеке деректерді иемдену және бөтен біреудің атынан онлайн-несие рәсімдеу арқылы жасалатын қылмыстар болып отыр.
Интернеттің мүмкіндігін қылмыстық іс-әрекеттерін жүзеге асыру үшін оңтайлы пайдаланып жүрген алаяқтардың әдіс-тәсілдері күн сайын өзгеріп, жаңарып отырады. Компьютер, смартфон, планшеті бар кез келген адамның кез келген уақытта ақпараттық жүйенің, соның ішінде интернет алаяқтардың құрбанына айнала алатынын ескерту керек. Сондай алданып қалған адамдардың арыздарының көбін тексерген уақытта тергеу органдарына қылмыскерлерді анықтау қиынға соғып жатады, өйткені олар тек біздің елде емес, басқа елдердең шыққан алаяқтар екендігі анықталып жатады. Ақпараттық жүйені пайдаланып, алдау, арбау арқылы ақшалы болудың ең көп таралған жері – сауда-саттық маңы. Әсіресе сұранысқа ие Instagram, Facebook, WhatsApp әлеуметтік желісі арқылы мұндай қылмыстар жиі жасалып жатады. Instagram, Facebook желілерінен кімнің ақ, кімнің арам екенін ажырату өте қиын. Киімдер, автобөлшектер, күнделікті тұрмыс заттарын сатып, талайдың ақшасын қалтасына басқан қылмыскерлер тұтынушылардың сеніміне қалай кіру керектігін ғана емес, онлайн-сауданың қыр-сырын да мықты меңгеріп алады. Одан басқа, азаматтардың құжаттарының көшірмелерін пайдаланған интернет алаяқ құрбандарының атынан онлайн-несие рәсімдеп, жәбірленушілер қарызға батып, ешқандай дәлелдеме ұсына алмаған соң несиені өзідері төлеп шыққан фактілер де аз емес. Тергеу барысында несие рәсімделген құжаттарды иелерінің бір кездері жоғалтып алғаны не телефон арқылы «Мен адвокатпын, сізге несие мәселеріңіз болса шешіп беруге көмек етемін» деген бір ауыз сөзге сеніп, сөздерін растайтын ешқандай құжаттарын тексерместен, ол адамды көзімен көрмесе де, онымен келісім-шарт жасамаса да жеке куәлігін WhatsApp желісі арқылы жіберіп, артынан қапыда қалғандар бар.
Банктің қызметкері ретінде өзін таныстырып, азаматтың шотында сақтаулы тұрған еңбек ақысын не депозитте тұрған қаражатын алдап алу мақсатында телефон арқылы әртүрлі тәсілдермен, соның ішінде құрбандарына шоттың, кодтың сандарын айтқызып, ақшаны өзіне аударып алатын алаяқтарда жиі кездесетін болды. Интернет бағдарламаларды самартфон не компьютерге құйып алған жағдайда олардың қаншалықты қауіпсіз екендігін білген жөн. Кейбіреулері, мысалы AnyDesk бағдарламасы арқылы, алаяқтар кез келген адамның банктік шоттарына оп-оңай кіріп, әр түрлі операциялар жасау арқылы азаматтарндың шоттарындағы қаражаттатырн шешіп алып жататыны анықталып жатыр. Интернет алаяқтардан сақ болудың қарапайым қауіпсіздік шаралары: дербес деректерді, пластикалық карталардың мәліметтерін, кодтарды және құпия сөздерді ешкімге хабарламауға, белгісіз әрі тексерілмеген сайттар арқылы алдын ала төлем жүргізбеуге, күмәнді мәмілелер бойынша ақша аударымдарын жүзеге асырмауға, ұялы телефон мен компьютерге белгісіз қосымшаларды орнатпауға, кез келген сілтеме бойынша өтпеуге, спам хабарламаларға сенбеу. Осы талаптарды сақтау арқылы әр адам алаяқтардан өзін қорғап жүре алады.
Киберқылмысқа қарсы күрес орталығының деректеріне сәйкес, жыл басынан бері Қазақстанда азаматтарды интернет арқылы алдаумен байланысты 15,5 мың қылмыс тіркелген. Еуразиялық банк алаяқтың кең таралған схемалары және жеке деректерді қорғаудың қарапайым тәсілдері туралы хабарлайды. Банктерден немесе Құқық қорғау органдарының қауіпсіздік қызметі қызметкерлерінің атынан шалынатын қоңыраулар. Әңгімелесу барысында қаскүнемдер банктік шоттарды пайдалана отырып жүргізілетін рұқсат етілмеген, алаяқтық операциялар не әлеуетті құрбандардың атына, яғни қоңырау шалған адамға қарыздарды рәсімдеу туралы хабарлайды.
Бұл жағдайда не істеу керек: Әңгімені үзіп, полицияға хабарлаңыз. Үрейге бой алдырмаңыз, өйткені бірінші кезекте алаяқтар сұхбаттасушыны қорқытуға және бағдарсыздандыруға, банктік шоттар мен келіп түскен СМС-хабарламалар бойынша барлық мүмкін мәліметтерді алуға тырысады. Қосымшаларды жүктемеңіз, әсіресе құрылғыларды қашықтан басқаруға арналған қосымшаларды.
Әлеуметтік желілер мен сауда алаңдарында тауарлар мен қызметтерді сату
Бұл түр — әртүрлі тауарлар мен қызметтерді жорамал түрде сатуды қарастырады. Әдетте, бұл автомобильдер, тұрмыстық техника, жиһаз, киілетін заттар, аксессуарлар, тұтыну тауарлары, тамақ өнімдері және т.б. Қаскүнемдердің мақсаттары — пайда табу болып табылады. Олар барлық жолдармен ақша қаражатын алдын ала төлем ретінде аударуды сұрайды. Сіз өнімді өз көзіңізбен көрмейінше, мұндай мәмілелерден бас тартқаныңыз дұрыс, әйтпесе Сіз өз жинақтарыңыздан айырылып қалуыңыз мүмкін.
Фишингтік сайттарды пайдалану. Алаяқтықтың бұл түрі — дербес деректер мен банктік мәліметтерді жинауға бағытталған. Мұндай сайттар нақты сайттар сияқты көрінуі мүмкін, бірақ іс жүзінде алаяқтық болып табылады. Мысалы, Сіз сайттардың бірінде хабарландыру жарияладыңыз және Сізге бұрын таныс емес адам хабарласып, жеткізуді рәсімдеуіңізді сұрайды. Содан кейін ол жеткізуді рәсімдеу үшін сілтемені жібереді. Сілтемені басу арқылы сіздің деректеріңізді, яғни Т.А.Ә., туған жылыңызды, банк картасының нөмірін, жарамдылық мерзімін және СVV-кодты енгізу ұсынылады. Толтырылғаннан кейін банк картасынан ақша қаражатын есептен шығарылады.
Криптовалютаға, бағалы қағаздарға және т.б. инвестициялау. Жаңа мүмкіндіктер мен технологиялардың келуімен криптовалютаға қозғалысы белсенді түрде дамып келеді. Криптовалютаға, бағалы қағаздарға және т.б. инвестициялау кезінде абай болыңыз. Кейбір қаскүнемдер акицяларды немесе криптовалюталарды сатып алу мен сату арқылы ақша табуды ұсынуы мүмкін, бірақ іс жүзінде Сізді алдауға тырысады.
Мысалы, әлеуметтік желілерде олар жарнаманы орналастырады, онда акцияларды немесе криптовалюталарды сатып алу мен сату арқылы ақша табу ұсынылады. Бұдан әрі қаскүнемдер жәбірленушіге қоңырау шалады және оны Ұлттық компанияның немесе брокерлерге қызмет көрсететін басқа ұйымның қызметкері ретінде танысады. Олар тиімді ұсыныстармен қызықтыра бастайды, ақша салуға мәжбүрлейді, алдымен аз мөлшерде. Бірнеше күннен кейін олар тапқан пайдасымен салынған ақшаны қайтарады. Осыдан кейін олар қазірдің өзінде біраз ғана соманы тағы да салуын сұрайды да, жоғалып кетеді. Егде жастағы азаматтарға қоңырау шалу. Қаскүнемдер өздерін құқық қорғау органдарының қызметкерлері ретінде таныстырады және олардың жақын адамдары қылмыстық іс бойынша айыпталушы болып қалғанын хабарлайды. Алаяқтар өздерімен бірге сөйлесіп отырған әңгімелесушінің жақындары қылмыстық қудалау орбитасында болуы мүмкін оқиғаның болғанына сендіреді. Сондықтан қылмыстық жауапкершіліктен босату үшін олардың қызметкеріне ақша беруі қажет. Өз кезегінде олар «дроптар» деп аталатындарға қарай бағыттайды, ал олар қазірдің өзінде белгілі бір маршрут бойынша жүріп, зардап шеккендерден ақша алып, қаскүнемдерге береді. Құқық қорғау органдарының қызметкерлерінен келген қоңырауларды көтерген кезде абай болыңыз. Мұндай айлаларға берілмеңіз және бұл туралы полицияға хабарлаңыз. Интернеттегі алаяқтық тәсілдері көпшілік арасында жақсы таныс болып, схемасы жұмыс істеуден қала бастаса, жаңа түрлері пайда болып жатады. Банктен хабарласып, «сіздің атыңыздан кредит рәсімделіп жатыр», «ақшаңыздың бәрін қауіпсіз шотқа салып қоюымыз керек» деген сыңайда ақпарат беретін алаяқтарға қазір көбі алдана қоймайды.
Тіпті әлеуметтік желіде оларға қалай тойтарыс беріп жатқанын жазып алып, бөлісетіндер көбейді. Мұның бәрі халықтың сауаты артып келе жатқанын білдіреді. Әйтсе де, сенімге кіріп алып, соңында қарызға батырып, ақшасыз қалдыратын жаңа тәсілдер пайда болды. Бүгінгі материалымызда сол туралы айтамыз. «Кредит менеджерді әшкерелеуге көмектсеңіз» арнайы операциясы. «Банктен хабарласып тұрмыз» десе, бірден қазақша сөйлеуін сұрап, содан соң алаяқпен қалжыңдасып кететін видеолар Instagram және TikTok желісінде аз емес. Сондықтан, алаяқтар жаңа айла ойлап тапты. Қазір қазақстандықтарға адамдарды алдаумен айналысып жүрген кредит менеджерлерді әшкерелеуге көмек сұрайтындар пайда болған. Сөзге сеніп қалғандар миллиондап қарызға кірген.
Мысалы былтыр шілдеде Петропавл қаласының тұрғыны, 48 жастағы Юрий Фоминыхқа өзін Ұлттық банк қызметкері етіп таныстырып, интернет-алаяқтарды әшкерелеуге көмектесуін сұрап әлдекімдер хабарласқан. Сөйтіп әлгі алаяқтар оған 4 миллион теңгеге екі кредит алдырған. Айлық төлем — 120 мың теңге. Олар қақпанға былай түсірген: банк қызметкерлерін тексеру үшін істеп жатқан болады. Аты-жөнін, жеке куәлік нөмірін, байланыс нөмірлерін береді. Тексеру үшін сол нөмірге хабарласып, нақтылауға болатынын айтады. Әлбетте, қоңырау шалған кезде ол жақтағылар ақпаратты растайды. Осылайша сеніміне кіріп алады. Банктің қауіпсіздік қызметі, полиция қызметкері болып та хабарласуы мүмкін. Қызметін, шенін айтады. Әлдебір кредит менеджерін әшкерелеу үшін арнайы операция жүріп жатқанын айта келе, соған қатысуға шақырады. Ал әшкерелеу үшін дәл сол адамнан кредит рәсімдеп, кейіннен сол ақшаны арнайы шотқа аудару керегін айтады. Мұндайда есте ұстау керек басты дүние: бейтаныс адамдардың ондай қоңырауларын елемеу, атыңыздан кредит алуды сұрап жатса, алданбау керек. Көбіне мұндайға орта жастан асқандар алданып қалып жатады. Өйткені олардың сеніміне кіру жеңілдеу. Ең қиыны, мұндай алаяқтық тәсілдерде кінәліні ұстау оңай емес. Әрі өз еркімен алынған кредит деп көрініп тұрғандықтан, кодты да өзі айтып қойса жағдай қиындайды. Психологтар айтуынша, бейтаныс адамдар осыған ұқсас әңгіме айта бастаса, бірден интуицияны іске қосу керек. Ал полиция қызметкерлері болса, егер алаяқтар ма деп күмәнданып тұрсаңыз, онда жеке кездесуге шақырған жөн дейді. Өйткені алаяқтардың дені бетпе-бет жолығудан қашқақтайтынын айтады мамандар.