Түркістан қаласы М.Жұмабаев атындағы жалпы орта мектебінде “Жастар арасындағы алаяқтық және құқықбұзушылық, қаржы пирамидасына қарсы күрестің, вандализмнің, алдын алу” , “ Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес “, “ Мемлекеттік рәміздер – ұлттық құндылық “ тақырыптары бойынша ақпараттық-насихаттық топтың кездесуі өтті. Іс-шараға мектеп оқушылары қатыстып, қоғамдағы тәртіптің жай-күйі бойынша бейнероликтер көрсетіліп, мәліметтер берілді. Жиналысқа қатысқандар: Ішкі саясат бөлімі “Жастар ресурстық орталығы” КММ-нің инспектор маманы-Салтанат Ержанқызы, Жансая Мұхаметжанқызы, Түркістан ҚПБ ЖПҚ УПИ полиция аға лейтенанты Б.Садыев, Түркістан ҚПБ ЖПҚ Ювеналдық полиция тобының аға УПИ полиция майоры Қапашов Керім, Есенкулова Тәттігүл Амангелдіұызы-директордың тәрбие жұмысы жөніндегі орынбасары.
«Интернет алаяқтық – бұл цифрлық платформалар мен байланыс құралдарын пайдалану арқылы жасалатын қылмыстық әрекет. Оның мақсаты – алдауды немесе жалған ақпарат беруді пайдаланып, адамдардың жеке деректерін, ақшаларын немесе басқа құндылықтарын иемдену. Алаяқтық түрлері әртүрлі және үнемі дамып отырады. Міне, оның кейбір түрлері:
1.Фишинг – адамдарға электрондық хат, мәтіндік хабарлама немесе жалған веб-сайт арқылы жіберілетін алаяқтық әрекет. Бұл хаттар мен сайттар заңды ұйымдардан келгендей көрінеді, бірақ олардың мақсаты – пайдаланушылардың жеке ақпаратын (мысалы, құпиясөздерді немесе банк картасының деректерін) ұрлау.
2.Қаржылық пирамидалар. Бұл схемаға қатысушылар ақша салады және жаңа қатысушылардан ақша алу арқылы пайда табады. Алаяқтар жаңа қатысушыларды табуға итермелейді, бірақ мұндай пирамидалар жиі құлайды, сондықтан көптеген адамдар ақша жоғалтады.
3.Онлайн сауда алаяқтықтары. Бұл алаяқтық түрінде жалған интернет-дүкендер құрылады, онда адамдар тауар сатып алу үшін төлем жасайды, бірақ тауарлар ешқашан жіберілмейді немесе сапасыз өнімдер келеді.
4.Виртуалды махаббат алаяқтықтары. Алаяқтар әлеуметтік желілер немесе танысу сайттары арқылы адамдармен «қарым-қатынас» орнатып, кейіннен әртүрлі себептермен ақша талап етеді.
5.Жалған инвестициялар. Инвестицияға қатысушыларға жоғары пайда ұсынылады, бірақ олар шын мәнінде жалған. Мұндай схемаларға криптовалюта алаяқтықтары да кіреді.
Интернет алаяқтықтан қалай қорғану керек:Белгісіз сілтемелерге өтпеңіз, әсіресе егер олар күмәнді көрінсе. Банк немесе жеке мәліметтерді енгізбес бұрын сайттың шынайылығын тексеріңіз. Белгісіз адамдарға жеке мәліметтеріңізді бермеңіз. Антивирус пен қауіпсіздік бағдарламаларын жаңартып отырыңыз.
Интернет алаяқтықтан сақтану қазіргі заманда өте маңызды, өйткені онлайн алаяқтар күннен күнге көбейіп келеді. Міне, интернет алаяқтықтан сақтану үшін бірнеше кеңестер:
- Сенімсіз сайттардан сақ болыңыз. Белгісіз немесе сенімсіз веб-сайттарға кірмеңіз. HTTPS протоколымен жұмыс жасайтын веб-сайттарды таңдаңыз, ол URL мекенжайында құлып белгісімен көрсетіледі.
- Құпия сөздеріңізді күрделі етіңіз. Құпия сөздеріңіз ұзақ және күрделі болсын, әр түрлі символдарды (әріптер, сандар, арнайы таңбалар) қолдану маңызды. Бірдей құпия сөздерді әр түрлі қызметтерде қолданбаңыз.
- Фишингтен сақтаныңыз. Электрондық пошта немесе SMS арқылы келген күмәнді сілтемелерді баспаңыз. Банктен немесе басқа ұйымдардан келетін күмәнді хаттарға ерекше назар аударыңыз. Алаяқтар шынайы мекемелердің атынан хаттар жіберуі мүмкін.
- Жеке ақпаратты бөліспеңіз. Әлеуметтік желілерде немесе электронды пошта арқылы жеке ақпаратты (мысалы, ЖСН, банктік мәліметтер) бөліспеңіз. Мұндай ақпаратты бөлісу тек ресми және сенімді сайттар арқылы жүзеге асырылуы тиіс.
- Антивирус бағдарламаларын қолданыңыз. Компьютеріңізде және смартфоныңызда антивирус бағдарламаларын орнатып, үнемі жаңартып отырыңыз. Бұл бағдарламалар зиянды бағдарламалар мен фишингтік шабуылдарды анықтауға және алдын алуға көмектеседі.
- Қос факторлы аутентификацияны (2FA) пайдаланыңыз. Әлеуметтік желілер, банк шоттары және басқа да онлайн қызметтер үшін қос факторлы аутентификацияны қосыңыз. Бұл сіздің аккаунтыңызды қосымша қорғау деңгейімен қамтамасыз етеді.
- Жаңартуларды уақытында орнатыңыз. Құрылғыларыңыздағы бағдарламалық жасақтаманы және қолданбаларды жаңартып отырыңыз. Көптеген алаяқтық әрекеттер жүйенің немесе қолданбалардың ескі нұсқаларындағы осалдықтар арқылы жүзеге асырылады.
- Жалған хабарландырулардан сақтаныңыз. “Сіз жеңімпазсыз” немесе “сізге сыйлық бар” сияқты күмәнді хабарламалар мен жарнамаларға сенбеңіз. Мұндай алаяқтықтар арқылы сізді алаяқтық сайттарға бағыттауы мүмкін.
- Банктік шоттарыңызды бақылаңыз. Банк шоттарыңызды үнемі тексеріп отырыңыз. Күмәнді немесе рұқсат етілмеген транзакцияларды байқасаңыз, дереу банкке хабарласыңыз.
- Wi-Fi желілерін дұрыс пайдаланыңыз. Ашық немесе қорғаусыз Wi-Fi желілерін пайдаланғанда сақ болыңыз. Мұндай желілерде деректеріңізді қорғау үшін VPN қызметін пайдалану ұсынылады.
Қаржылық пирамидалар — бұл алаяқтықтың бір түрі, мұнда қатысушылар табыс табу үшін өздері жаңа қатысушыларды әкелуі керек. Мұндай жүйелердің басты ерекшелігі — ескі қатысушылар жаңа қатысушылардың қаражатынан пайда көреді, ал жаңадан кіргендерге уәде етілген табыс төленбейді, себебі олар өз кезегінде жаңа қатысушыларды тартуы керек.
Қаржылық пирамидалардың негізгі белгілері: Табыстың тұрақсыз көзі: Табыс тек жаңа қатысушылардың қаражатынан төленеді, ал нақты өнім немесе қызмет жоқ. Жоғары табысқа уәде беру: Қатысушыларға өте қысқа мерзімде үлкен табысқа жететіні туралы уәде беріледі. Жаңа қатысушыларды тарту қажет: Жүйеде қалу және табыс табу үшін әрбір қатысушы өзімен бірге жаңа қатысушыларды тартуы керек. Ресми лицензияның болмауы: Пирамидалар жиі қаржылық қызметтерді жүзеге асыруға қажетті лицензиясыз жұмыс істейді. Қаржылық пирамида ұзақ өмір сүре алмайды, себебі жаңа қатысушылардың саны шексіз бола алмайды. Әдетте, пирамида жаңа қатысушылардың ағымы тоқтаған кезде құлайды, және көптеген қатысушылар өз қаражаттарын жоғалтады.Қазақстан мен басқа елдерде қаржылық пирамидалар заңсыз болып табылады, және оларға қатысқандар немесе ұйымдастырушылар заң алдында жауапқа тартылады.
Қаржылық пирамидалар әртүрлі атаулармен белгілі болуы мүмкін, және олардың атаулары үнемі өзгеріп отырады, өйткені бұл схемалар әдетте ұзақ уақыт бойы жұмыс істей алмайды. Қаржылық пирамидалар өздерін заңды инвестициялық немесе бизнес мүмкіндіктері ретінде көрсетеді, бірақ олардың негізгі табыс көзі жаңа қатысушылардың салымдарын тартып, алдыңғы қатысушыларға төлеу болып табылады. Төменде кейбір танымал қаржылық пирамидалардың атаулары берілген:
МММ (Мавроди МММ) – посткеңестік кеңістікте ең атақты пирамидалардың бірі. Бұл пирамида 1990 жылдары Ресейде жұмыс істеп, көптеген адамдардың ақшаларын жоғалтуына себеп болды.
Finiko – Ресей мен Қазақстанда жұмыс істеген криптовалюта негізіндегі пирамида схемасы.
Questra World – халықаралық қаржылық пирамида, ол көптеген елдерде таралып, үлкен шығындар әкелді.
OneCoin – криптовалюта негізіндегі алаяқтық схема, оның негізін қалаушы Ружа Игнатова жоғалып кеткеннен кейін атақты болды.
Titanium Blockchain – АҚШ-та жұмыс істеген және кейінірек алаяқтық ретінде танылған схема.
Аграрлық несие корпорациясы – Қазақстандағы кейбір жерлерде осы корпорация атын жамылып жасалған алаяқтық схемалар болды.
Cashbury – Ресейде жұмыс істеген тағы бір пирамида.
Қаржылық пирамидаларды тану үшін келесі белгілерге назар аударған жөн: жоғары қайтарымды уәделер, табыс жаңа қатысушылардың салымдарынан төленуі, нақты өнімнің немесе қызметтің болмауы, және өте қысқа мерзімде табысқа жету уәдесі.
Интернет алаяқтық пен қаржы пирамадиларынан қалай қорғану керек: Тәжірибесі тексерілген ресми қайырымдылық ұйымдарын таңдаңыз. Жеке түлғаға көмектескіңіз келсе, құжаттарын сұрап, тексеріңіз: ауруханадан анықтамалар, есепшоттар. Егер қомақты сома туралы айтатын болсақ, ерінбей барып, мұқтаж жандардың жағдайын өз көзіңізбен көріңіз. Оны емдеуші дәрігердің көрсетілген мекемеде шынымен жұмыс істейтінін тексеруіңізге болады. Алдын ала төлем. Көбіне, адамдар интернеттен бірдеңе сатып алғысы келіп, кездейсоқ алаяқтарға немесе алаяқтық сайттарға тап болғанда осы алдау тәсілі орын алады. Құқық қорғаушылардың айтуынша, бұл интернет алаяқтықтың кең тараған әдістерінің бірі. Алаяқтар өнім немесе қызмет үшін алдын ала аванс немесе толық төлемді алады, бірақ әрі қарай өз міндеттерін орындамайды. Төлемді алған бойда олар тауарды жібермей, сізді бұғаттауы мүмкін.
Заттың бар-жоғына көз жеткізу үшін уақыт белгілері көрсетілген қосымша фотосурет сұраудан ұялмаңыз. Мәміле жасағанда сақ болыңыз. Тауарлар мен қаражатты жеке кездесуде беруді ұсынамыз, бөгде сайттарға жеке деректеріңізді енгізбеуді және үшінші тұлғаларға бермеуді ұсынамыз. Фишингтік алаяқтық. Фишингтік алаяқтық тұрақты мәселе болып қала береді. Қылмыскерлер сізден құпия ақпаратты шығару үшін бұл әдісті қолданады. Ең көп таралған әдістердің бірі – веб-сайтты немесе қолданбаны қайталайтын жалған сілтеме жіберу. Айла-амалдарды қолданып, қаскүнем сізден мәліметтеріңізді енгізуді және жүйеге кіруді сұрайды. Сол жерден сіздің ақшаңызды және жеке ақпаратыңызды ұрлауға тырысады. Сондай-ақ сіздің жеке басыңызды және төлем ақпаратыңызды онлайн сауда үшін пайдалануы мүмкін. Заманауи технологияны түсіне бермейтін егде адамдар көбіне алданып қалады. Бірақ оның қалай жұмыс істейтінін білсе, алаяқтықты болдырмауға болады. Жақындарыңызға бұл алаяқтық схема туралы айтып беріңіз. Қалай қорғану керек: Бейтаныс сілтемелерге кіргенде абай болыңыз. Көбінесе алаяқтар банкіңіздің немесе сіз білетін кез келген басқа ұйымның өкілі іспетті кейіп танытады. Осылайша қырағылығыңызды бәсеңдетеді. Сізге фишинг шабуылы жасалды деп ойласаңыз: Интернет аккаунттарыңызға кіріп, оны бұзуға немесе жеке деректерді ұрлауға талпыныстардың болып-болмағанын тексеріңіз; құпия сөздерді жылдам өзгерту арқылы аккаунтарыңызды қорғаңыз; екі факторлы аутентификацияны қосыңыз», – деді Түркістан ҚПБ ЖПҚ УПИ полиция аға лейтенанты Б.Садыев.
