Сенат депутаттары Әли Бектаев, Мұрат Қадырбек, Әлішер Сатвалдиев ауыз су мәселесіне қатысты 25 мың халыққа сүйінші жаңалығын ала келді. Сенат депутаттары аудандық білім бөлімі ғимаратында облыстық, аудандық мәслихат депуттарымен кездесуінде Төңкеріс елді мекенінің жоғарғы бөлігінен 5,6 шақырым қашықтықта мемлекеттік табиғи «Ақсу Жабағылы» қорығының аумағында Балдыберек өзенінен бастау алатын жердегі «Бақырауық» бұлағынан су тарту мәселесін шешу жолдарын талқылауға ұсынды. Нәтижесінде 12 елді мекенге ауыз су жеткізу мәселесі шешімін тауып, бұлақ басынан су тарту үшін екі жақты меморандум түзіліп, келісімге қол қойылды. Бұлақ басынан су тарту жұмыстары қолға алынады. Айта кетерлігі, Қаратөбе ауылдық округінен бастау алатын топтастырылған ауыз су аққысы арқылы 12 елді мекен, барлығы 25 243 тұрғын, немесе 4 231 абонент ауыз суды тұтынуда. Негізгі су көзі ретінде дебеті секундына 4,0 текше метрді құрайтын ашық су көзі Балдыберек өзені алынған. Тұрғындардың аталған ашық су көзінен ауыз суды тұтынып келе жатқанына сегіз жылдың жүзі болды. Жылдың көктем немесе күз айларында ауа-райының жауын шашынды болуына орай өзен суы лайланып, судың сапасы төмендеп, ауыз су ретінде тұтыну талаптарына сәйкес келмеуде. Салдарынан соңғы сегіз жылдан бері 25,2 мыңға жуық халық судың сапасына деген наразылықтарын білдіріп, су тапшылығын көріп отыр.
Ауыз су – адамзат тіршілігінің ең маңызды тірегі. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының дерегінше, халықтың денсаулығының 20%-дан астамы сапалы ауыз суға қолжетімділікке байланысты. Оңтүстік Қазақстанның көрікті өңірі саналатын Төле би ауданы тұрғындарын таза ауыз сумен қамтамасыз ету – мемлекет пен жергілікті биліктің әлеуметтік саясатындағы аса маңызды бағыттардың бірі болып саналады. Ауыз су мәселесін шешу – аудан халқының өмір сапасын арттырудың, әлеуметтік тұрақтылықтың және экономикалық дамудың кепілі. Төле би ауданы Түркістан облысының шығыс бөлігінде орналасқан. Аудан: аумағы – 3,2 мың шаршы шақырым; халық саны – 115 мыңнан астам адам; елді мекендер саны – 50-ден аса ауыл. Таулы әрі жазық жерлерден тұратын ауданның табиғаты көркем. Бірақ жер бедерінің ерекшелігі, кейде климаттық жағдайлар ауыз су жүйесін жүргізуді күрделендіреді. Сондықтан су тапшылығын шешу үшін мемлекет тарапынан жыл сайын ауқымды жұмыстар атқарылып келеді. Ауыз сумен қамтудың өзекті мәселелері. Төле би ауданында ауыз сумен қамтуда бірнеше қиындықтар бар еді: Кейбір ауылдарда су құбырлары мүлде болмаған; Ескі су жүйелері тозып, су жиі тоқтап қалатын; Таулы өңірлерде су жеткізу қиын; Жер асты сулары жеткіліксіз немесе сапасы төмен; Қаржы тапшылығы жобаларды кешеуілдетіп отырған. Ауыз су мәселесі әсіресе: Қасқасу, Сайрам-Өгем, Киелітас, Ақбастау, Қаратөбе сынды шалғай ауылдарда өткір тұрды. Мемлекеттік бағдарламалар және олардың рөлі. Аудан ауыз сумен қамтамасыз етуді шешуде мемлекеттік бағдарламаларға сүйенеді: «Өңірлерді дамытудың 2020-2025 жылдарға арналған бағдарламасы» Бұл бағдарлама: елді мекендерді таза сумен қамтуға бағытталған; инженерлік инфрақұрылымды дамытуды көздейді; халықтың өмір сапасын арттыруға үлес қосады. «Ауыз су» мемлекеттік бағдарламасы. 2002 жылы басталып, кезең-кезеңімен жүзеге асырылып келеді. Оның нәтижесінде: елді мекендерге су құбырлары тартылды; су тазарту қондырғылары орнатылды; халықтың таза суға қолжетімділігі артты. Соңғы жылдардағы жетістіктер. 2021-2024 жылдардағы көрсеткіштер. 2021-2024 жылдары Төле би ауданында ауыз сумен қамту бағытында ауқымды жұмыстар атқарылды. Нәтижесінде: 2021 жылы аудан халқының 82%-ы орталықтандырылған ауыз сумен қамтылды; 2022 жылы бұл көрсеткіш 88%-ға жетті; 2023 жылдың соңына қарай аудан халқының 92%-ы таза ауыз сумен қамтылды; 2025 жылға дейін бұл көрсеткішті 100%-ға жеткізу жоспары тұр. Ірі жобалар: 1. Леңгір қаласындағы су жүйесін жаңғырту, Су құбырларының ұзындығы 42 км жаңартылды; 15 мыңнан астам халық тұрақты сумен қамтамасыз етілді. 2. Қасқасу ауылдық округі. Таудан келетін суларды жинайтын су қоймасы салынды; Су тазарту қондырғылары орнатылды. 3. Киелітас, Қаратөбе ауылдары. Жаңа ұңғымалар қазылып, су көздері табылды; Су мұнаралары мен резервуарлар тұрғызылды. Қаржыландыру көлемі. 2020-2024 жылдар аралығында Төле би ауданында ауыз сумен қамтуға: 7,2 млрд теңгеден астам қаражат бөлінген; Қаржы республикалық және облыстық бюджеттен, сонымен қатар жергілікті бюджеттен қарастырылған. Бұл қаржы: жобалау-сметалық құжаттама дайындауға; құрылыс-монтаж жұмыстарына; су тазарту қондырғыларын сатып алуға; тозған жүйелерді ауыстыруға жұмсалды. Жұмыстардың әлеуметтік әсері. Ауыз сумен қамту: Халықтың денсаулығын жақсартты; Жұқпалы аурулардың таралуы азайды; Уақыт пен шығын үнемделді (су тасу қажеттілігі жойылды); Әйелдер мен балалардың тұрмысын жеңілдетті; Экономикалық белсенділікті арттырды (ауыл шаруашылығы мен шағын бизнес дамыды). Су сапасы мәселесі. Кейбір елді мекендерде: жер асты суының минералдану деңгейі жоғары; су дәмі мен иісі бар; фильтр жүйелері қажет. Сондықтан Төле би ауданында су сапасын арттыру үшін: заманауи тазарту станциялары салынып жатыр; химиялық және бактериологиялық сараптамалар тұрақты жүргізілуде. Қиындықтар мен шешімін күткен мәселелер: Аудан әкімдігі ауыз сумен қамту ісінде бірнеше қиындықты мойындайды: Таулы жердің қиындығы – кей жерлерде құбыр тарту тым қымбат; Қаржыландыру жеткіліксіздігі – бір мезетте барлық елді мекенді қамту қиын; Ескі құбырлар – кей ауылдарда 30-40 жыл бұрынғы жүйелер тозып тұр; Халық санының өсуі – жобалар қуаттылығын қайта есептеуді талап етеді. 2025 жылға дейін Төле би ауданында: Ауыз сумен қамту көрсеткішін 100%-ға жеткізу; Тағы 10 ауылға су құбырын тарту; Леңгір қаласында екінші кезектегі су жүйесін жаңғырту; Су сапасын жақсартатын қосымша қондырғылар орнату. Мысалы, Ақбастау, Бөлебай, Керегетас ауылдарына су жүйесін тарту 2025 жылдың жоспарына енгізілді. Жергілікті халық ауыз су мәселесінің шешіліп жатқанына дән риза. Төле би ауданын ауыз сумен қамту жұмыстары елдің әлеуметтік саясатындағы үлкен жетістікке айналды. Әрине, әлі де шешімін күткен мәселелер бар. Дегенмен, мемлекет пен жергілікті билік үйлесімді жұмыс істесе, аудан халқының 100%-ын таза ауыз сумен қамтамасыз ету – жүзеге асатын мақсат. Ауыз су – тек тұрмыс талабы емес, денсаулық, өмір сапасы және даму кепілі. Төле би ауданы бұл бағыттағы жұмыстарымен өңірлік дамудың үлгісіне айналып келеді.
Су – тіршіліктің көзі. Адамзат өмірі судан басталып, сумен жалғасады. Халық даналығында «Судың да сұрауы бар» деген сөз бекер айтылмаған. Себебі жер бетіндегі ең құнды табиғи ресурс – ауыз су. Өкінішке қарай, XXI ғасырда адамзат таза ауыз су тапшылығына ұшырауда. Біріккен Ұлттар Ұйымының деректері бойынша, әлемде шамамен 2 миллиардтан астам адам таза ауыз суға қол жеткізе алмай отыр. Бұл – адамзат үшін үлкен қауіп. Сондықтан қазіргі заманда ауыз су мәселесін шешу – бүкіл әлем елдері үшін маңызды міндет болып отыр.Ауыз су тапшылығының пайда болуына түрлі факторлар әсер етеді: 1. Табиғи-климаттық өзгерістер. Жаһандық жылыну әсерінен өзен-көлдердің суы тартылуда; Құрғақшылық жиілеп келеді; Мұздықтар еріп, су қоры азаюда. 2. Халық санының өсуі. Жыл сайын жер шарында халық саны көбейіп, суға деген сұраныс артуда; Урбанизация үдерісі су тапшылығын күшейтуде. 3. Өндіріс пен ауыл шаруашылығы. Өндіріс орындары мен зауыттар суды көп пайдаланады; Ауыл шаруашылығында суды ысырап ету жиі кездеседі. 4. Су көздерінің ластануы. Өзен-көлдерге өнеркәсіп қалдықтары, тұрмыстық лас сулар төгіледі; Химиялық тыңайтқыштар мен пестицидтер жер асты суларын улайды.5. Ескі су құбырлары. Көптеген елдерде су құбырлары тозып, судың көп бөлігі жолда ысырап болады; Бұл мәселе әсіресе дамушы елдерде өзекті. Ауыз су мәселесін шешудің жолдары. Ауыз су тапшылығын шешудің бірнеше маңызды жолдары бар. Әлем елдері осы бағытта түрлі технологиялар мен жобаларды жүзеге асыруда. 1. Су ресурстарын тиімді пайдалану. Су пайдаланудың есеп жүйесін енгізу; Өндіріс орындары мен ауыл шаруашылығында суды үнемдейтін технологияларды қолдану; Тамшылатып суару әдісін кеңейту; Халыққа суды үнемдеу мәдениетін үйрету. Мысалы, Израильде су ресурстарын үнемдеудің озық тәжірибесі қалыптасқан. Олар әр литр суды есептеп пайдаланады. 2. Су тазарту технологияларын жетілдіру. Заманауи сүзгілер орнату; Мембраналық және ультракүлгін сүзу әдістері; Су тазарту қондырғыларын салу. Бұл әдістер ластанған суды таза ауыз суға айналдырады. Мысалы, Сингапурда лас суларды қайта өңдеп, ауыз су ретінде пайдаланады. 3. Теңіз суын тұщыту. Теңіз суын тұщыту – су тапшылығын шешудің маңызды жолы; Араб елдері, Израиль, Испания, Австралия тұщыту зауыттарын салып, ауыз су мәселесін жеңілдетіп отыр; Дегенмен, бұл әдіс қымбат, көп энергия талап етеді. 4. Су құбырларын жаңарту. Ескі су құбырларын ауыстыру; Құбырлардың тесіктерін жөндеу; Жаңа заманауи пластик құбырлар қолдану арқылы судың ысырабын азайту. Қазақстанда да бұл бағытта көптеген жұмыстар жүріп жатыр. Мысалы, ауылдарда су жүйелері жаңартылып, халық таза ауыз суға қол жеткізуде. 5. Су қоймаларын және жасанды көлдер салу. Су жинақтайтын қоймаларды көбейту; Қар мен жаңбыр суын жинау жүйелерін дамыту; Бұл – әсіресе құрғақ аймақтар үшін маңызды. Мысалы, Қазақстанда су қоймалары ауыл шаруашылығына ғана емес, ауыз су қоры үшін де пайдаланылады. 6. Жаңбыр суын жинау. Үйлердің шатырларынан жаңбыр суын жинап, тұрмыста пайдалану; Бұл әдіс шетелдерде кең тараған; Қазақстанда да бұл тәжірибені енгізуге болады. 7. Құқықтық және экономикалық шаралар. Су пайдалануды заңмен реттеу; Су үнемдеген азаматтарды марапаттау; Су ысырап етушілерге айыппұл салу; Халықты су ресурстарын қорғауға тәрбиелеу. 8. Халықтың санасын өзгерту. Су — сарқылмайтын ресурс емес екенін түсіндіру; Мектептен бастап су үнемдеуді оқыту; БАҚ арқылы су мәселесінің маңыздылығын түсіндіру. Қазақстандағы ауыз су мәселесі және оны шешу жолдары. Қазақстан да ауыз су мәселесін шешуге үлкен мән беріп келеді. Соңғы жылдары елде бірнеше бағдарламалар жүзеге асты: «Ауыз су» бағдарламасы. 2002 жылдан бері жүзеге асырылып келеді. Нәтижесінде: көптеген ауылдар таза ауыз сумен қамтылды; су құбырлары жаңартылды. «Өңірлерді дамытудың 2020-2025» бағдарламасы. Бұл бағдарламада: халықты 100% таза ауыз сумен қамтамасыз ету мақсаты қойылған; шалғай ауылдарға су тарту көзделген. Қазіргі таңда Қазақстанда тұрғындардың 97%-ға жуығы таза ауыз сумен қамтамасыз етілген. Дегенмен, шалғай ауылдарда әлі де су мәселесі бар. Оларды шешу үшін: жаңа ұңғымалар қазу; су көздерін іздеу; заманауи сүзгілер орнату жұмыстары жалғасуда. Ауыз су – болашақтың кепілі. Ауыз су тапшылығы тек қазіргі заманның емес, болашақтың да үлкен мәселесі болуы мүмкін. Ғалымдардың болжамы бойынша, 2050 жылға қарай әлемде ауыз суға сұраныс 55%-ға артады. Сондықтан бүгіннен бастап суды үнемдеу, таза ұстау – адамзаттың ортақ міндеті. Ауыз су мәселесін шешу – адамзаттың болашағын сақтау деген сөз. Бұл жолда: үкімет, ғалымдар, өндіріс орындары, қарапайым халық бәрі бірігіп жұмыс істеуі қажет. Әр тамшы судың қадірін білуіміз керек. Себебі су – тіршілік, су – өмір!
Халық даналығы: «Сусыз өмір жоқ» дейді. Бұл сөздің мәні бүгінгі таңда бұрынғыдан да терең бола түсті. XXI ғасырда әлем халқының өсімі, климаттың өзгеруі, су ресурстарының азаюы және ластануы таза ауыз су тапшылығы мәселесін алға шығарып отыр. Әлемде шамамен 2 миллиардтан астам адам таза ауыз суға қол жеткізе алмай отыр. Қазақстан – жер көлемі бойынша әлемде тоғызыншы орын алатын, табиғи ресурстарға бай ел. Дегенмен, елдің көптеген өңірлерінде ауыз су тапшылығы әлі де маңызды мәселе болып отыр. Осыған байланысты Қазақстан үкіметі бірнеше маңызды мемлекеттік бағдарламаларды жүзеге асырып, халықты таза ауыз сумен қамтамасыз етуді басты міндеттердің бірі ретінде белгілеп отыр. Қазақстанда ауыз сумен қамту мәселесі. Қазақстанда су қоры әр аймақта әртүрлі. Солтүстік және шығыс өңірлерінде өзендер мен көлдер жеткілікті болса, оңтүстік және батыс өңірлерінде су тапшылығы сезіледі. Сонымен қатар: ауылдық жерлерде ескі су құбырлары тозған; кейбір ауылдарда су жүйесі мүлде болмаған; жер асты сулары кейде сапасыз немесе минералдығы жоғары болып келеді. Халық санының өсуі мен урбанизация да суға деген сұранысты арттырып отыр. Сондықтан ауыз сумен қамту мәселесі – елдің әлеуметтік тұрақтылығы мен халық денсаулығының кепілі. Мемлекеттік бағдарламалардың тарихы. Қазақстанда ауыз сумен қамту жұмыстары тәуелсіздік алғаннан кейін жүйелі түрде қолға алынды. Мемлекеттік бағдарламалар кезең-кезеңімен дамып, бүгінге дейін халық игілігі үшін үлкен үлес қосуда. «Ауыз су» бағдарламасы (2002-2010). Бағдарламаның мақсаты – Елді мекендерді таза ауыз сумен қамтамасыз ету; Тозған су жүйелерін жаңарту; Халықтың денсаулығын сақтау. Нәтижелері: 2002-2010 жылдары елде 3000-нан астам су нысаны салынды немесе жаңартылды; Ауыз су сапасы жақсарды; Таза суға қолжетімділік артты. Бұл бағдарлама халықтың тұрмыс сапасын едәуір жақсартты. Дегенмен, кейбір шалғай ауылдар қамтылмай қалды. Сондықтан келесі кезеңдерде бұл жұмыстар жалғасын тапты.
«Өңірлерді дамытудың 2020» бағдарламасы. Мақсаты – Елді мекендерді 100% ауыз сумен қамту; Су инфрақұрылымын жаңарту; Шалғай ауылдарға су жеткізу. Ерекшеліктері – Ауыл және қала халқының ауыз суға тең қолжетімділігін қамтамасыз ету; Заманауи су тазарту қондырғыларын орнату; Су құбырларының тозуын азайту. Нәтижелері: 2015-2020 жылдар аралығында 2,7 миллион адам таза суға қол жеткізді; Елді мекендердің 91,8%-ы орталықтандырылған ауыз суға қосылды; Су сапасы бойынша мониторинг тұрақты жүргізіле бастады.
«Өңірлерді дамытудың 2020-2025» бағдарламасы. Бұл бағдарлама «Өңірлерді дамытудың 2020» бағдарламасының жалғасы іспетті. Оның мақсаты – 2025 жылға дейін барлық елді мекендерді 100% ауыз сумен қамту. Негізгі бағыттар – Шалғай ауылдарға су жеткізу; Су құбырларын толық ауыстыру; Инфрақұрылым салу; Су сапасын бақылау.Қаржыландыру: 2020-2025 жылдары ауыз суға 1,1 трлн теңгеге жуық қаржы бөлу көзделген.Нәтижесі: 2023 жылдың соңына қарай халықтың 97,3%-ы таза ауыз сумен қамтамасыз етілді; 2025 жылға дейін бұл көрсеткішті 100%-ға жеткізу жоспарланып отыр.
«Нұрлы жол» бағдарламасы. Мақсаты – Инфрақұрылымды дамыту; Ауыз су жүйесін жаңарту; Елді мекендерге жаңа су көздерін табу. Бұл бағдарлама аясында: 600-ден астам су құбыры желісі салынды; Ауылдардағы ескі су мұнаралары жаңартылды; Инфрақұрылымға 400 млрд теңгеден астам қаражат жұмсалды. Ауыз су сапасын арттыру жұмыстары. Су тек жеткілікті болуымен шектелмейді, ол сапалы болуы тиіс. Сондықтан мемлекеттік бағдарламалар су сапасын арттыруға да көп көңіл бөледі: Мембраналық сүзгілер орнату; Химиялық және микробиологиялық зерттеулер жүргізу; Су көздерін ластанудан қорғау. Мысалы: Түркістан облысында су тазарту станциялары салынып, судың сапасы жақсарды; Батыс Қазақстанда минералданған суды тазарту үшін заманауи қондырғылар іске қосылды. Заманауи технологиялар. Қазақстанда ауыз су тапшылығын шешу үшін жаңа технологиялар енгізілуде: Теңіз суын тұщыту. Маңғыстау облысында Каспий теңізінің суын тұщытатын зауыттар жұмыс істеуде; Бұл өңірдегі ауыз су тапшылығын азайтады. Су үнемдеу технологиялары. Тамшылатып суару жүйелері енгізілуде; Бұл ауыл шаруашылығындағы су шығынын азайтады. Қиындықтар. Дегенмен, ауыз су саласында әлі де шешілмеген мәселелер бар: Қаржы тапшылығы; Ескі құбырлардың тозуы; Шалғай ауылдарға су жеткізудің қиындығы; Су сапасының кейде төмен болуы; Су құнының қымбаттауы. Болашақтағы жоспарлар. Қазақстан үкіметі 2025 жылға дейін: елді мекендердің 100%-ын орталықтандырылған ауыз сумен қамтуды; заманауи су тазарту қондырғыларын орнатуды; су шығынын 30%-ға дейін азайтуды; инфрақұрылымды толық жаңартуды жоспарлап отыр. Ауыз су – халықтың бақыты. Ауыз су – жай ғана тұрмыстық қажеттілік емес, ол: Денсаулықтың кепілі; Халықтың әл-ауқатының көрсеткіші; Экономикалық дамудың негізі; Әлеуметтік тұрақтылықтың факторы.Сондықтан Қазақстандағы мемлекеттік бағдарламалар тек құбыр тартып, су жеткізумен шектелмейді. Олар халықтың өмір сапасын жақсартуға, денсаулықты сақтауға, ауылдарды өркендетуге бағытталған. Қорыта айтқанда, ауыз сумен қамтуға арналған мемлекеттік бағдарламалар – Қазақстан дамуының маңызды бөлігі. Мемлекет халықтың таза суға қолжетімділігін қамтамасыз ету үшін орасан қаржы мен күш жұмсауда. Дегенмен, әлі де жұмыстар көп. Барлық ауылға сапалы ауыз су жеткен күні – Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуының үлкен жеңісі болмақ. Өйткені су – тіршілік, су – өмір, су – болашақ!
