Төлеби ауданы әкімдігінің кіші мәжіліс залында адам саудасының алдын-алу бойынша іс-шара өтті. Жиынға аудан әкімінің орынбасары Бағдатбек Жанғазиев қатысып, күн тәртібімен таныстырды. Басқосуға арнайы келген Түркістан облысы прокуратурасының басқарма прокуроры Қазыбек Нұржанов, Түркістан облысы полиция департаменті ұйымдасқан қылмысқа қарсы күрес басқармасының жедел уәкілі полиция майоры Бахытжан Бекалыұлы халық арасында адам саудасының алдын-алу және мәжбүрлі еңбек құрбандарын анықтау бағытында атқарылған жұмыстарды баяндады. Адам саудасының алдын-алу бойынша құрылған мобильді топтың қызметін таныстырып, адам саудасының құрбан болмау жолдарын түсіндірді. «Сана-сезім» қоғамдық бірлестігінің заңгері Элина Радиковна сарапшылардың бағалары бойынша әлемде 2,5 миллионға жуық адам қазіргі заманғы құл алып-сатушылардың қолында. Жыл сайын мыңдаған ер адамдар, әйел адамдар және балалар өз елдерінде және шет елдерде адам саудалаушылардың қолын түсетінін айтып, сақтану қажеттігін айтты. Жиынға қатысушыларға арнайы кітапшалар таратылып, аудан әкімінің орынбасары Бағдатбек Пердебайұлы келген қонақтарға алғысын жеткізді.
«Тәуелсіздігін жариялағаннан бері Қазақстан мемлекет құрудың күрделі әрі маңызды жолынан өтті. Тарихи тұрғыдан алғанда аз ғана уақыт ішінде еліміз әлеуметтік, экономикалық және саяси тұрғыдан ірі өзгерістерді бастан өткерді. Дегенмен бүгінгі таңда қоғамда әділеттілікке, заң үстемдігіне, әлеуметтік теңдік пен адалдыққа деген сұраныс бұрынғыдан да жоғары. Осыған орай Президент Қасым-Жомарт Тоқаев ұсынған «Әділетті Қазақстан» тұжырымдамасы ел дамуының жаңа кезеңін бастады. Бұл бастама – елдің ішкі тұрақтылығы мен болашағы үшін маңызды бетбұрыс. Әділетті Қазақстан дегеніміз не? Әділетті Қазақстан – заң үстемдігі орнаған, азаматтардың құқықтары қорғалатын, тең мүмкіндіктер мен әлеуметтік әділдік қамтамасыз етілген мемлекет. Бұл ұғым – халықтың мемлекетке деген сенімін арттыру, билік пен қоғам арасындағы ашық диалогты орнату және халықтың әл-ауқатын арттыру дегенді білдіреді. Президент Тоқаев бұл туралы былай деген еді: «Біздің басты мақсатымыз – Әділетті Қазақстанды құру. Онда заң үстемдігі, әділдік және теңдік қағидаттары мызғымас негіз болуға тиіс. Әр азамат өз құқығын қорғау мүмкіндігіне ие болуы қажет». Неліктен Әділетті Қазақстан қажет? Қоғамда әділеттілік болмаса, азаматтардың мемлекетке деген сенімі азаяды, әлеуметтік шиеленістер көбейеді. Әділетсіздік: Халықтың билікке деген наразылығын арттырады; Сыбайлас жемқорлықты күшейтеді; Экономикалық дамуға кедергі келтіреді; Әлеуметтік теңсіздікті тереңдетеді. Сондықтан әділеттілік – қоғамды біріктіретін ең маңызды құндылық. Әділетті Қазақстан құру – елдің ұзақмерзімді тұрақтылығы мен өркендеуінің кепілі. Әділетті Қазақстанның негізгі бағыттары. Президент Тоқаевтың бастамасымен қолға алынған реформалар бірнеше маңызды бағыттарды қамтиды: 1. Заң үстемдігін қамтамасыз ету. Заң бәріне бірдей қолданылуы керек. Бұл тұрғыда: Сот жүйесі реформаланып жатыр; Судьяларды іріктеу талаптары күшейді; Құқық қорғау органдарының жұмысы ашық болуда; Адвокатура мен нотариат институттарының рөлі күшейіп келеді. Халықтың сотқа сенімі – әділетті қоғамның өлшемі. Әділ сот – азаматтардың құқығын қорғаудың басты кепілі. 2. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес. Жемқорлық – әділеттілікке басты қауіп. Қазіргі таңда: Мемлекеттік сатып алулар ашық өтіп жатыр; Шенеуніктердің табысы мен мүлкін декларациялау күшейді; Қоғамдық бақылау тетіктері енгізілуде; «Адалдық алаңы» жобалары жұмыс істеп тұр. Әділетті Қазақстанда жемқорлыққа мүлдем төзбеушілік қағидасы қалыптасуы тиіс. 3. Әлеуметтік әділеттілік. Әлеуметтік теңсіздік – қоғамды ыдырататын фактор. Әділетті Қазақстан идеясы аясында: Әлеуметтік аз қамтылған отбасыларды қолдау; Зейнетақы мен жалақыны көтеру; Мүгедектердің құқығын қорғау; Білім мен медицинаның қолжетімділігін арттыру бағытында реформалар жүзеге асуда. 4. Экономикалық әділеттілік. Әділетті экономика дегеніміз – байлықтың белгілі бір топтардың қолында шоғырланбауы, барша халықтың игілігін көруі. Бұл ретте: Шағын және орта бизнесті дамыту; Монополияға қарсы шаралар күшейтілді; Аймақтар арасындағы теңсіздікті азайту көзделуде. 5. Халық үніне құлақ асатын мемлекет құру. Әділетті Қазақстанда әрбір азаматтың пікірі маңызды. Сол үшін: Ашық диалог алаңдары құрылды; e-Otinish сияқты платформалар іске қосылды; Мемлекеттік органдардың әлеуметтік желілерде белсенділігі артты. Бұл қадамдар халық пен билік арасындағы алшақтықты азайтуға бағытталған. Әділетті Қазақстан жолындағы кедергілер. Дегенмен әділетті қоғам құру оңай емес. Кедергілер де жоқ емес: Бюрократия мен созбалаңдық; Тұрмыстық жемқорлық; Қоғамдық бақылаудың жеткіліксіздігі; Халықтың құқықтық сауаттылығының төмендігі. Бұл кедергілерді еңсеру үшін мемлекет пен қоғам бірлесіп жұмыс істеуі керек. Әділетті Қазақстанды құрудағы азаматтық қоғамның рөлі. Әділетті қоғам тек мемлекеттік органдардың жұмысына байланысты емес. Ол үшін: Азаматтар өз құқықтарын білуі және талап ете білуі керек; Қоғам белсенділері реформаларды бақылап, ұсыныс айтуы қажет; БАҚ әділетсіздікті жария ету арқылы маңызды рөл атқарады. Президент Тоқаев айтқандай: «Әділетті Қазақстанды құруда азаматтық қоғамның белсенділігі – маңызды шарт. Біз бәріміз бірге жұмыс істеуіміз керек». Әділетті Қазақстанның болашағы. Әділетті Қазақстан – тек арман емес, жүзеге асатын мақсат. Мемлекет қолға алған реформалар халықтың күнделікті өміріне тікелей әсер етеді. Егер әділет орнаса: Халықтың мемлекетке сенімі артады; Қоғамда тұрақтылық пен бірлік күшейеді; Экономика дамиды; Қазақстанның халықаралық беделі жоғарылайды. Әділеттілік – дамыған қоғамның тірегі. Қазақстанның болашағы – әділет үстемдік еткен, азаматтарының құқықтары қорғалған, мүмкіндіктері тең мемлекетте. Әділетті Қазақстанды құру – баршамыздың ортақ міндетіміз. Өйткені әділет орнаған жерде ғана шынайы даму, тұрақтылық және халықтың бақытты өмірі қамтамасыз етіледі. Әрбір қазақстандық «Әділетті Қазақстан» ұғымын жүрегіне түйіп, оны жүзеге асыруға өз үлесін қосуы тиіс. Себебі әділет – елдің ең үлкен күші, ең асыл байлығы» – деді Төлеби ауданы әкімінің орынбасары Бағдатбек Жанғазиев.
«Қазақстан да әлемнің көптеген елдері сияқты адам саудасымен күресті басты бағдар етіп алған. Бұған қарамастан адамды саудалау, оны ұрлау, еркінен тыс мәжбүрлеп жұмыс істету фактілері толастар емес. Әлемде және Қазақстанда адам саудасына қатысты кең тараған сала жезөкшелік, яғни тән саудасы арқылы ақша табу. Қазақстаннан құлдыққа, яғни жезөкшелікке түсетін әйелдер шет мемлекеттерге, әсіресе Ресей, Түркия және Сауд Арабиясы секілді елдерге тасымалданады. Туризм, жұмыс істеу мақсатында шет мемлекеттерге барып, сол жерден құлдыққа түсетін отандастарымыз аз емес. Бұл аталған елдерге Қазақстан азаматтары үшін визалық жеңілдіктердің болуымен де байланысты. Сондай-ақ, көршілес Орталық Азия елдерінен, яғни Өзбекстан, Қырғызстан және Тәжікстаннан келіп, тәнін саудалайтын әйелдердің саны азаймай отыр. Аталған елдерден Қазақстанға құрылыс, ауыл шаруашылығы және сауда-саттық саласында еңбек етуге келіп, құлдыққа ұшырап жататын ер азаматтар да бар. Бұл да сол елдердегі экономикалық жағдайдың әсері болса керек. Адам саудасы фактілерінің көші-қон үдерістерімен бірге өсетінін мониторинг жұмыстары дәлелдейді. 2008 жылы Walk Free халықаралық ұйымы Қазақстанда 75 мың адам құлдықта өмір сүруде деген деректі келтіреді. Яғни, еліміз статистикаға енген 167 мемлекеттің ішінде 83-орынға жайғасты. Бұл әрине жағымсыз көрсеткіш. Осы ретте, бұған қатысты ресми деректер айтылмайды. Деректердің айқын болмау себептері көп. Біріншіден – шетелден келетін мигранттардың құлдыққа түсуіне қатысты мәліметтер анық емес. Екіншіден – құлдыққа түскендер босағаннан кейін де кек алу қорқынышынан көрген зәбірін айтып, шағымдана бермейді. Үшіншіден – жезөкшелікке тап болған нәзік жандылар ұялғанынан және болашағын ойлап, шағымданбайды. Сондықтан ресми қылмыстық жауапкершілікке тартылғандарды есептемесек құлдыққа түсіп, адам саудасының құрбанына айналғандар туралы тап басып айту қиын. Осыдан кейін жоғарыда аталған ұйым сияқты тәуелсіз институттар мониторинг нәтижесін, зерттеулерді негізге алып болжам жасауда. Қазақстан соңғы жылдары адам саудасымен күрес бағытындағы заңнамалық базаны қатаңдатуда. Адам саудасына қатысты қылмыстық жауапкершілік 2006 жылы іске қосылса, кейіннен біртіндеп жауапкершілік деңгейі қатаңдай түсуде. Қазақстан 2008 жылы БҰҰ Палерм хаттамасына қол қойды. Дегенмен, АҚШ Мемлекеттік департаменті 2019 жылғы есебінде Қазақстанды адам саудасымен күресте «бақылаудағы елдер» қатарына енгізіп, елдегі заңнамалық жауапкершілікті әлсіз деп таныды. Осыған байланысты бұл бағыттағы қылмыс саны да азаймай отыр деп дабыл қақты. Айта кетерлігі, «бақылаудағы елдер» 4 санатқа бөлінеді. Қазақстан аталған есепте үшінші санаттағы елдер қатарына қосылды. Бұл санатқа қосылған елге халықаралық деңгейде шектеулер (халықаралық қаржы институттарының көмегін шектеу, гуманитарлық емес көмек түрлерін тоқтату т.б.) немесе АҚШ бастаған кейбір елдердің санкциясы салынуы мүмкін екенін айта кету керек. Бұл ретте, қалыптасқан жағдайды түзету және адам саудасының алдын алу мақсатында Қазақстанға 11 ұсыныс жолданды. Осыған орай, биыл Қылмыстық кодекске өзгерістер енгізіліп, адам саудасына байланысты кінәлі тұлғаларға жауапкершілік күшейтілді. Атап айтсақ, 2014 жылғы 3 шiлдедегі Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі 128 бабының 1-тармағында «Адамды сатып алу-сату немесе оған қатысты өзге де мәмiлелер жасасу, сол сияқты оны қанау не азғырып көндiру, тасымалдау, беру, жасыру, алу, сондай-ақ қанау мақсатында өзге де іс-әрекеттер жасау – мүлкі тәркіленіп, төрт жылдан жеті жылға дейiнгi мерзiмге бас бостандығынан айыруға жазаланады» деп жазылған. Бұрын жаза 3 жыл болатын. Ал адам саудасына қатысты топтық түрде жасалған қылмыс болған жағдайда қылмыскердің мүлкі тәркіленіп, 15 жылға дейін бас бостандығынан айыру жазасы қарастырылған. Жәбірленушімен алдын жазбаша келісім, ала сөз байласу, психикалық алдап-арбау, материалдық тәуелділік жағдайын пайдалану сияқты жағдайлардар да қылмыстық жауапкершіліктен қашуға мүмкіндік бермейді. Жұмыссыздар саны ұлғайса қылмыс сайы көбейіп, ақша үшін тәнін саудалайтын, төмен шарттармен жұмыс іздеп, құлдыққа ұшырайтындар саны артуы мүмкін. Адам саудасының алдын алу аталған қылмыстың орын алуын жеңілдететін себептермен күрестен басталуы тиіс. Мысалы интернет коммуникацияның дамуы адам саудасын да жеңілдетуде. Internet World Stats ұйымының мәліметінше, Қазақстан интернет арқылы арбауға ыңғайлы елдердің қатарына жатады. Сондықтан ақпараттық қауіпсіздік саласындағы шектеу және ағарту жұмыстарын күшейткен жөн. Сонымен қатар, азаматтардың құқықтық сауаттылығын арттыру да адам саудасының алдын алуға септігін тигізеді. Қазіргі таңда технологияның дамуы адам еңбегін алмастыратын жаңа технологияның қолданысқа енуін, көптеген мамандық түрлерінің ескіріп, жарамсыз атануын жылдамдатуда. Бұл болашақта жұмыссыздар қатарын көбейтіп, жұмыс табу мақсатында мәжбүрлі қызметтерге тап болатындар санын көбейтуі мүмкін. Адам саудасының алдын алудағы тағы бір маңызды қадам – заңнамалық шектеулерді қатаңдату және заң талаптарын орындау жағын қамтамасыз ету. Өйткені заңның дұрыс орындалмауы қылмыс санын арттыруға алып келеді. Қорытындылай келгенде, адам саудасының алдын алу және аталған қылмысқа қарсы ымырасыз күрес кез келген елдің, жеке азаматтардың назарындағы басты мәселелердің бірі болуы тиіс. Өйткені бұл адамның тағдыры, денсаулығы, өмірі, оның құқығының қорғалуы деген сөз. Адам баласы үшін бұлар ең басты құндылық» – деді келген Түркістан облысы прокуратурасының басқарма прокуроры Қазыбек Нұржанов.
«Адам саудасы – адам құқығын бұзудың ең қатал түрі. ХХІ ғасырда өмір сүріп жатқан әлемдегі мыңдаған әйелдер, ерлер мен балалар адам саудасының жан түршігерлік қылмысының құрбаны болып табылады. 30 шілде – Бүкіләлемдік Адам саудасына қарсы күн, ол бізді барлығының құқығын құрметтеуге және қорғауға шақырады. Іс жүзінде әр елде жеке адамның бостандығы құқығы заңды түрде бекітілген, дегенмен, адам саудасы қазіргі қоғамдағы өткір мәселе болып қала береді. Осы уақытқа дейін адам саудасы Бангладеште, Бразилияда, Гаитиде, Үндістанда, Пәкістанда, Непалда, Ганада және басқа да бірқатар елдерде кеңінен байқалады. Адам саудасының әр түрлі мақсаттары бар, олар: мәжбүрлі еңбек, жыныстық құлдық, органдарды жинау, суррогат ана болу және басқалары. Адам саудасының көптеген құрбандары әйелдер, алайда 2012-2013 жылдары ерлер құрбандарының жоғары пайызы анықталды. Сондай-ақ балаларға қатысты категорияда қыздар ер балаларға қарағанда көп құрбан болады. Адам саудасына қарсы күреспен байланысты алғашқы халықаралық қозғалыстар 18 ғасырдың аяғында Еуропадағы әйелдер саудасына қарсы қозғалыстан басталды. Мысалы, 1896 жылы Халықаралық католиктік одақ Швейцарияның Фрайбург қаласында жас қыздарды қорғау институттарын құрды, ал 1899 жылы Ұлыбританияның ұлттық қырағы ұйымы 1899 жылы әйелдерді сатуға қарсы халықаралық конгресс құрды. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін адам саудасына қатысты мәселелер бойынша үйлестіру БҰҰ шеңберінде жүзеге асырыла бастады, сондықтан 1949 жылы БҰҰ Бас Ассамблеясы Адам саудасына қарсы күрес және басқалардың жезөкшелігін пайдалану туралы конвенцияны қабылдады. 2010 жылы БҰҰ Бас ассамблеясы 64/293 қарарымен Адам саудасына қарсы іс-қимылдың ғаламдық жоспарын қабылдады. Оған сәйкес БҰҰ-ға мүше мемлекеттер адам саудасының алдын-алу, оған қарсы күрес, сондай-ақ осындай сауда-саттықтың құрбандарын қорғау және оларға көмек көрсету, сондай-ақ адамдарды сатуға қатысқан адамдарды қудалауды қамтамасыз ету жолымен адам саудасының жойылуын растайды. Бұл жоспарға сәйкес, жыныстық қанауда өздерін тапқан әйелдер мен балаларды, сондай-ақ мәжбүрлі органдарды жинап алудан зардап шеккен адамдарды оңалтуға ерекше көңіл бөлінеді. Осы мақсатта Біріккен Ұлттар Ұйымының ерікті сенім қоры құрылды. Адам саудасы мәселесімен тек жергілікті мемлекеттік және құқық қорғау органдары айналысып қана қоймай, сонымен қатар тікелей немесе жанама түрде Еуропалық Кеңеске, ЕҚЫҰ-ға, Халықаралық көші-қон ұйымына, Интерполға, сондай-ақ жергілікті, аймақтық және халықаралық үкіметтік емес ұйымдарға жүгінеді.
Адам саудасы табысты бизнес болып саналады, қару-жарақ пен есірткіні сатқаннан кейін кірісі бойынша үшінші орында. Осыған байланысты мұндай заңсыз бизнестің иелері оны кез-келген тәсілмен қорғайды. Осыны біле отырып, адам саудасының осы түрінің құрбандары қорқыныш, ұят немесе қылмыскерлердің жазаланбайтындығына сену салдарынан құқық қорғау органдарына сирек барады. Адам саудасының құрбандарының үлкен тобы – 9-17 және 30-38 жас аралығындағы адамдар. Ерте жастағы топтарда әйелдердің үлесі жоғары, ал ересектердің үлесі 30 жастан үлкенірек. Барлық елдер іс жүзінде адам саудасының осы түрімен күреседі, мысалы, Ұлыбританияда «Қазіргі құлдық туралы» Заң, Францияда әйелдерді зорлық-зомбылықтан қорғау және адам саудасына қарсы күрес жөніндегі комиссия жұмыс істейді. Қазақстанда адам саудасы Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 16 шілдедегі No 167-I Қылмыстық кодексінің 128-бабымен реттеледі. Осы жылдың қаңтар айынан бастап Қазақстанда адам саудасына қатысты жаза күшейтілді. Енді мұндай қылмыс үшін олар 4 жылға жіберілді, бұрын олар 3-ке жіберілді, бас бостандығынан айырудың максималды мерзімі өзгеріссіз қалды, колонияда 15 жыл. Сауда немесе еңбек құлдығының осы түрінің құрбандары көбінесе құжаттары жоқ және тұрақты тұрғылықты жері жоқ адамдар, мүгедектер, мұқтаж жандар, сондай-ақ қолайсыз отбасылардың балалары немесе ата-анасының бақылауынсыз болады. Мүгедектер қайыр сұрауға, ер адамдар мал жаюға мәжбүр. Халықаралық көші-қон ұйымының бастамасымен құрылған Адам саудасы жөніндегі ғаламдық деректер орталығының мәліметтері бойынша, Қазақстандағы еңбек және жыныстық құлдық құрбандары, ел азаматтарынан басқа, көрші елдердің, Қырғызстан мен Өзбекстанның азаматтары болып табылады. Сондай-ақ, Қазақстан азаматтары Ресей Федерациясы мен Біріккен Араб Әмірліктерінде экспортталады және қанаылады. Қылмыстың бұл түрімен тек құқық қорғау органдары ғана емес, сонымен қатар «Сана Сезым» ҚБ, «Родник» ҚҚ, «Қорғау-Астана» ҚҚ, «Арман АНК» ҚБ, Қоғамдық қор »сияқты үкіметтік емес ұйымдар да күресуде. Қайсар »және т.б. ЕҚЫҰ-ның қолдауымен құқық қорғау органдарының қызметкерлері, судьялар, әлеуметтік қызметкерлер, сондай-ақ адам саудасының құрбандарына әлеуметтік қызметтер көрсетуге қатысатын ҮЕҰ үшін кәсіби дағдылар мен білімдер оқытылуда. Үкімет адам саудасына қарсы күреске, зардап шеккендерге көмектесуге және құрбандарға арналған баспана ұстауға қаражат бөледі. 2002 жылдың тамызынан бастап Қазақстан Халықаралық көші-қон ұйымының адам саудасымен күрес бағдарламасын іске қосты, оның құрамына 2002 жылдың 2 желтоқсанында Қазақстан мүше болды. Бағдарлама адам саудасының алдын алуға және жоюға, сондай-ақ оның құрбандарына көмек көрсетуге бағытталған. Қазақстандағы ХБҰ бағдарламасы аясында 2000 адамға, бүкіл әлем бойынша адам саудасының құрбаны болған 75000-нан астам адамға көмек көрсетілді. Сондай-ақ, елде адамдарды заңсыз әкетуге, әкелуге және сатуға қарсы күрес жөніндегі ведомствоаралық комиссия жұмыс істейді. Қазақстанның 2 (бақылау тізімі) немесе 3 деңгейінде болуы елдің экономикалық құрамдас бөліктеріне кері әсерін тигізуі мүмкін, сонымен қатар елдің имиджі нашарлауы мүмкін, бұл шетелдік туристерге кері әсерін тигізеді, инвестициялар ағыны төмендейді және қаржыландыру көлемі төмендейді әртүрлі сипаттағы жобалар. Адам саудасы – бұл халықаралық құқықтың барлық жалпы қабылданған нормалары мен принциптерін бұзатын, адам құқықтарын бұзатын трансұлттық қылмыстың бір түрі. Мұндай құбылыспен күресу және алдын алу үшін қылмыстың осы түрімен күресуге қатысатын мамандандырылған органдар мен ҮЕҰ-дың біліктілігін үнемі арттыру қажет. Қазақстанда адам саудасына қарсы күресті тек құқық қорғау органдары, қоғамдық ұйымдар мен үкіметтік емес ұйымдар ғана емес, сонымен қатар әрбір азамат әлеуметтік белсенділік арқылы көмек көрсетіп, кез-келген күдік туралы сенім телефонына немесе тікелей тиісті органдарға хабарлауы керек. Қылмысқа қарсы күрестің жаңа проблемаларының қатарына адам саудасына қарсы күрес проблемасы жатады, бұл социологиялық, экономикалық, географиялық, криминологиялық, қылмыстық құқық, қылмыстық құқықтарды қамтитын қылмыстың осы түрін доктриналық талдау сияқты мәселелерді теориялық тұрғыдан зерттеуді қажет етеді. процедуралық, криминалистік және басқалары. талдаудың маңызды әдістері. Бұл мәселені талдау әр түрлі сәтті тексерілген арнайы ғылыми-практикалық әдістер жиынтығына негізделген. Адам саудасы, басқа қылмыстар сияқты, ең алдымен, білім берудің көмегімен азайтылуы мүмкін; Қазақстан Республикасының әрбір азаматы өзі үшін жауап береді және оның өмірі мен бостандығын бағалауы керек» – деді Түркістан облысы полиция департаменті ұйымдасқан қылмысқа қарсы күрес басқармасының жедел уәкілі полиция майоры Бахытжан Бекалыұлы.
XXI ғасырда ғылым мен техника қарыштап дамығанымен, адамзат әлі де шешілмеген күрделі мәселелермен бетпе-бет келіп отыр. Солардың бірі – адам саудасы. Бұл – адам құқықтарына қарсы жасалатын ауыр қылмыс әрі адамзаттық трагедия. Адам саудасы тек заң бұзушылық емес, ол – қоғамды іштей жегідей жейтін, мемлекеттің қауіпсіздігіне, әлеуметтік тұрақтылығына қатер төндіретін құбылыс. Сондықтан адам саудасының алдын алу – мемлекет пен қоғам үшін аса маңызды міндет. Адам саудасы – адамдарды алдау, қорқыту, күш қолдану, бопсалау немесе басқа да заңсыз тәсілдер арқылы қанау мақсатында пайдалану. Бұл қылмыстың бірнеше түрі бар: Еңбек құлдығы; Жыныстық қанау; Қайыршылыққа мәжбүрлеу; Адам мүшелерін заңсыз сату; Мерзімсіз құлдықта ұстау. БҰҰ-ның Адам саудасына қарсы хаттамасында (Палермо хаттамасы) адам саудасы былай анықталған: «Адам саудасы – күштеу, алдау, зорлық, бопсалау немесе басқа тәсілдер арқылы адамдарды қанау мақсатында жалдау, тасымалдау, жасыру немесе жеткізу». Адам саудасының түпкі себептері әртүрлі. Негізгілері: Кедейлік. Қаржылық қиындықтар адамдарды алдамшы уәделерге итермелейді. Жұмыссыздық. Тұрақты жұмысы жоқ адам шетелден жұмыс іздеуге мәжбүр болып, алаяқтардың тұзағына түседі. Білімнің аздығы. Өз құқығын білмейтін адам тез алданып қалады. Әлеуметтік теңсіздік. Қоғамдағы әділетсіздік пен теңсіздік адамдарды осал етеді. Соғыстар мен қақтығыстар. Соғыс аймақтарындағы босқындар – адам саудагерлерінің жеңіл олжасы. Адам саудасының зардаптары. Адам саудасы тек жеке адамның өмірін ғана емес, бүкіл қоғамды күйретеді. Оның салдары: Физикалық және психологиялық зардаптар (зорлық-зомбылық, жарақат, күйзеліс); Адамның бостандығын шектеу; Қоғамдағы әлеуметтік тұрақсыздық;Қылмыстық топтардың күшеюі; Экономикалық шығындар; Мемлекеттің халықаралық беделіне нұқсан келуі. Қазақстан адам саудасының құрбанына айналатын, сондай-ақ транзиттік және ішінара тағайындалған елдердің қатарында саналады. Қазақстан аумағы арқылы басқа елдерге заңсыз тасымалданатын немесе ел ішінде қанауға ұшырайтын адамдар кездеседі. Қылмыстың түрлері: Шетелге заңсыз жұмысқа жіберу; Жыныстық қанау; Заңсыз еңбекке тарту; Балаларды қайыршылыққа мәжбүрлеу. 2019 жылы адам саудасына қарсы күрес бойынша заңдарға бірқатар өзгерістер енгізілді. Қылмыстық кодекстің 128-бабында адам саудасына қатысты қатаң жаза қарастырылған. Қазақстан халықаралық қауымдастықпен бірге адам саудасына қарсы іс-шаралар жүргізуде. Адам саудасының алдын алу жолдары. Адам саудасының алдын алу – тек құқық қорғау органдарының емес, бүкіл қоғамның міндеті. Алдын алу шаралары бірнеше бағытты қамтиды: 1. Қоғамды ақпараттандыру. Халыққа ақпараттық науқандар жүргізу (плакаттар, брошюралар, видеороликтер); Әлеуметтік желілерде қауіптер туралы ескерту; Ауыл-аймақтарға түсіндіру жұмыстарын күшейту. 2. Білім беру. Мектептер мен университеттерде адам саудасының қаупі туралы сабақтар өткізу; Адам құқығы туралы білімді арттыру; Шетелге жұмысқа кететіндерге арнайы тренингтер ұйымдастыру. 3. Құқықтық шаралар. Қылмыстық заңнаманы күшейту; Адам саудасына қатысты істерді жедел қарау; Құқық қорғау органдарын арнайы оқыту. 4. Халықаралық ынтымақтастық. Адам саудасы – шекара талғамайтын қылмыс. Сондықтан: Елдер арасында ақпарат алмасу; Бірлескен операциялар жүргізу; Құрбандарды қорғауда халықаралық ұйымдармен байланыс орнату маңызды. 5. Құрбандарды қорғау. Қауіпсіз баспаналар ашу; Құқықтық және психологиялық көмек көрсету; Қайта бейімдеу бағдарламаларын ұйымдастыру; Құрбандардың қоғамға қайта оралуына қолдау жасау. 6. Экономикалық қолдау. Жұмыссыздықты азайту; Кедейлікпен күресу;Әлеуметтік осал топтарды қолдау. Қоғамның рөлі. Адам саудасымен күрес тек мемлекеттік органдарға жүктелмеуі керек. Қоғам: Күдікті жағдайды байқаса, құқық қорғау органдарына хабарлауы тиіс; Алаяқтық ұсыныстардан сақ болуды үйренуі қажет; Көршісіне, танысына көмек қолын созудан тартынбауы керек. Әлемдік тәжірибе. Бірқатар елдерде адам саудасының алдын алудың тиімді тәсілдері қолданылып жатыр: АҚШ-та Ұлттық адам саудасы туралы жедел желі жұмыс істейді; Еуропа елдерінде құрбандарды қайта әлеуметтендіруге ерекше мән беріледі; Оңтүстік Кореяда еңбек келісімшарттары қатаң бақыланады. Қазақстан осы тәжірибелерді ескеріп, заңнаманы жетілдіріп келеді. Адам саудасы – адамзаттың абыройына дақ түсіретін ауыр қылмыс. Бұл қылмысқа қарсы күрес – адам құқығын қорғаудың ең маңызды бағыттарының бірі. Мемлекет, қоғам және әр азамат бірігіп әрекет етсе ғана адам саудасының тамырына балта шаба аламыз. Әркім өзі мен жақындарының қауіпсіздігі үшін сақтық шараларын білуі тиіс. Себебі адам өмірі мен қадір-қасиетінен қымбат ештеңе жоқ. Адамның ең қасиетті құқығы – еркіндік пен бостандық. Оны ешкім тартып ала алмайды. Адам саудасына жол жоқ!
Еңбек – адамның өмір сүруінің негізі, қоғам дамуының қозғаушы күші. Алайда, еңбек жолында талай адам қайғылы оқиғаға ұшырап, өмірін қиып жатады немесе ауыр жарақат алып, тағдыры күрт өзгереді. Бұл – қоғам үшін аса ауыр, бірақ көбіне тасада қалатын мәселе. Олар – еңбек құрбандары. Олардың тағдыры – тек жеке трагедия емес, мемлекет үшін де үлкен әлеуметтік-экономикалық мәселе. Еңбек құрбандары дегеніміз кім? «Еңбек құрбандары» ұғымы – еңбек процесінде, жұмыс орнында алған жарақаттан, кәсіптік аурудан немесе басқа да жазатайым оқиғалардан зардап шеккен адамдарды білдіреді. Бұған мыналар жатады: Өндірісте жарақат алғандар; Кәсіптік ауруға шалдыққандар; Еңбек барысында қаза тапқандар; Еңбек ету қабілетін толық немесе ішінара жоғалтқандар. Еңбек құрбандарының себептері. Еңбек құрбандарының пайда болуына түрлі факторлар әсер етеді. Негізгі себептері: 1. Қауіпсіздік талаптарының сақталмауы. Қорғаныш құралдарын қолданбау; Қауіпті өндіріс орындарындағы техникалық жағдайдың нашарлығы; Қауіпсіздік техникасы бойынша жеткіліксіз оқыту. 2. Қызметкерлердің шаршауы. Ұзақ жұмыс уақыты; Демалыссыз жұмыс істеу; Физикалық және психологиялық шаршау. 3. Қаражат үнемдеу. Қауіпсіздікке жұмсалатын қаржыны азайту; Арзан, сапасыз құрал-жабдықтарды пайдалану; Қауіпсіздік қызметін қысқарту. 4. Кадр тапшылығы. Білікті мамандардың жетіспеуі; Жаңа қызметкерлердің жеткілікті дайындықтан өтпеуі. 5. Еңбек мигранттарының осалдығы. Заңсыз жұмыс істеу; Құқықтарын білмеу; Қорғаныш құралдарының болмауы. Еңбек құрбандарының салдары. Еңбек құрбандарының мәселесі тек жеке адамдарға емес, қоғамға да ауыр салмақ түсіреді: Әлеуметтік зардаптар: Адам мүгедек болып қалса, отбасы ауыр күйге түседі. Экономикалық шығындар: Еңбекке жарамсыздыққа төленетін өтемақы, сақтандыру шығындары, өндірістің тоқтауы. Психологиялық зардаптар: Қайғы, күйзеліс, қорқыныш. Қоғамдық беделдің түсуі: Қауіпті өндіріс орындары беделін жоғалтады. Қазақстандағы жағдай. Қазақстанда еңбек қауіпсіздігі мәселесі өзекті болып отыр. Статистикаға сүйенсек, Жыл сайын мыңдаған адам өндірісте жарақат алады; Өкінішке қарай, ондаған адам қайтыс болады; Көптеген адам кәсіби ауруға шалдығады. 2024 жылғы деректер бойынша, өндірістік жарақаттану оқиғаларының 70%-ы жұмыс берушінің қауіпсіздік талаптарын сақтамауынан болған. Қазақстанда еңбек қауіпсіздігіне қатысты заңнамалар бар: ҚР Еңбек кодексі; «Өндірістік қауіпсіздік туралы» заң; Еңбек қауіпсіздігін қамтамасыз ету жөніндегі мемлекеттік бағдарламалар. Дегенмен, заңның қағаз жүзінде қалмай, іс жүзінде орындалуы әлі де толық шешімін тапқан жоқ. Еңбек құрбандарын қорғау жолдары. Еңбек құрбандарын қорғау және алдын алу үшін кешенді шаралар қажет: 1. Қауіпсіздік мәдениетін қалыптастыру. Қызметкерлерді оқыту; Қауіпсіздік техникасы бойынша тренингтер; Жұмыс орындарында қауіпсіздік ақпараттарын ілу. 2. Қатаң бақылау. Мемлекеттік еңбек инспекцияларының тексерісі; Тәуелсіз бақылау ұйымдары. 3. Құқықтық көмек. Жәбірленушілерге тегін заңгерлік кеңес беру; Сотта мүдделерін қорғау. 4. Әлеуметтік қорғау. Өтемақыларды уақытылы төлеу; Мүгедектерді оңалту бағдарламалары; Жұмыссыз қалғандарға жұмыс тауып беру. 5. Қоғамдық ұйымдардың рөлі. Қоғамдық қорлар зардап шеккендерге көмек көрсетеді; Қоғам белсенділері еңбек қауіпсіздігіне назар аудартады. Халықаралық тәжірибе. Әлемде еңбек қауіпсіздігіне аса мән беріледі: Швеция: Қауіпсіздік мәдениеті мектептен бастап үйретіледі. Германия: Әр кәсіпорында қауіпсіздік жөніндегі уәкілдер міндетті. Жапония: Қауіпсіздікке инвестиция салу – беделдің кепілі. Қазақстан осы тәжірибеден үйреніп, заңдарын жетілдіріп келеді. Цифрландырудың рөлі. Қауіпсіздік саласында цифрлық технологиялар үлкен рөл атқарады: Қауіпті аймақтарды бақылау камералары; Деректерді автоматты түрде жинау; Оқыту бағдарламаларын онлайн жүргізу. Цифрландыру еңбек қауіпсіздігін бақылауды жеңілдетеді. Еңбек құрбандарына деген құрмет. Еңбек құрбандарына құрмет көрсету – қоғам алдындағы парыз. Кейбір елдерде «Еңбек қауіпсіздігі күні» атап өтіледі. Қазақстанда да жыл сайын сәуірдің соңғы аптасында Дүниежүзілік еңбекті қорғау күні өткізіледі. Бұл күні: Қайтыс болғандарды еске алу; Қауіпсіз еңбек мәдениетін насихаттау; Қауіпті өндіріс орындарын тексеру жұмыстары күшейеді. Еңбек құрбандарының тағдыры – қоғам үшін ашық жара. Әр адам еңбек ету барысында қауіпсіздікке құқылы. Мемлекет, жұмыс беруші және қоғам бірлесе әрекет еткенде ғана еңбек қауіпсіздігі қамтамасыз етіледі. Еңбек адамының өмірі мен денсаулығынан қымбат ештеңе жоқ. Әрбір жарақат – алдын алуға болатын қасірет екенін ұмытпауымыз керек. «Еңбек адамы – елдің байлығы. Оның өмірін қорғау – мемлекет пен қоғамның қасиетті парызы».
