ҚР Парламенті мәжілісінің депутаттары Ұласбек Сәдібеков пен Нұрсұлтан Байтілес Төлеби ауданына арнайы іс-сапармен келді. Мәжіліс депутаттары Кемеқалған ауылдық округі Ақбастау елді мекеніндегі «Шымкент цемент» зауытының жер қойнауын пайдалану жұмыстары барысымен танысты. Тұрғындар 68 жыл бойы жер қойнауын пайдаланып, тас, құм қазып алатын карьердің жұмысына қатысты ұсыныстарын жеткізді. Халық тау іргесінен арнайы техника күндіз-түні, қысы-жазы тас алатынын, аптасына, кем дегенде үш рет жарылыс іргедегі ауылдарға жер сілкінісіндей сезілетінін айтып, тау қойнауын жару жұмысын талапқа сай орындауын өтінді. Киелітас елді мекеніндегі «Ауыл – ел бесігі» бағдарламасы аясында құрылысы жүріп жатқан мәдениет үйінің жай-күйіне назар аударды. 2023 жылы құрылысы басталған Мәдениет үйі қаржы тапшылығына байланысты тоқтап тұр. Ауыл халқы республикалық бюджет есебінен құрылыс жұмыстарын аяқтауға қажетті қаржыны бөлдіруге көмек сұрады. Мәжілісмендер Ленгір қаласындағы №3 Кәріз тазалау ғимаратының құрылысына көңіл бөлді. Нысанның құрылысын аяқтауға республикалық бюджет есебінен қаралды. Нысан іске қосылған жағдайда кәріздік тазарту қондырғысы тәулігіне 3500 м3 су өңдейді. Аудандағы көпқабатты тұрғын үй халқын толғандырған өзекті мәселе шешімі табады.
Қазіргі заманда мемлекет пен қоғам арасындағы қатынастар түбегейлі өзгерістерді бастан кешіріп отыр. Азаматтар енді тек тұтынушы емес, өз елінің даму үдерісіне белсенді қатысушы болғысы келеді. Осы орайда Қазақстанның мемлекеттік саясатында «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» тұжырымдамасы айрықша мәнге ие болуда. Бұл ұғым алғаш рет 2019 жылы Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың саяси дискурсынан бастау алды. Бүгінде тұжырымдама ел дамуының маңызды бағытына айналып, қоғаммен тығыз байланыс орнатудың тиімді құралына айналып келеді. Тұжырымдаманың мәні мен мазмұны. «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» дегеніміз – халықтың талап-тілектері мен ұсыныстарына дер кезінде және тиімді жауап беретін, ашықтық пен есептілік қағидаттарын ұстанатын, қоғаммен үздіксіз диалог жүргізетін мемлекет. Бұл модельде: Мемлекет – халыққа қызмет етуші орган; Халық – мемлекеттік шешімдердің белсенді қатысушысы; Әр азаматтың пікірі маңызды. Яғни, бұл – «билік – халық үшін» деген идеяның нақты жүзеге асуы. Президент Тоқаевтың бастамасы. 2019 жылы Президент Қасым-Жомарт Тоқаев: «Біздің жұмысымыздың басты принципі – Халық үніне құлақ асатын мемлекет құру. Бұл – әділдік, ашықтық және халықпен тұрақты диалог негізінде жүзеге асатын мемлекет» деп атап өткен болатын. Содан бері бұл идея мемлекеттік басқару жүйесінде басты басымдықтардың бірі ретінде орнықты. Тұжырымдаманың негізгі қағидаттары. 1. Ашықтық және жариялылық. Мемлекеттік органдар өз шешімдерін ашық түсіндіруге, халық алдында есеп беруге міндетті. 2. Тиімді кері байланыс. Халықтың өтініштері мен шағымдарына жедел және нақты жауап берілуі тиіс. 3. Қоғаммен диалог. Мемлекет қоғаммен диалог жүргізу үшін түрлі алаңдар ұйымдастырады: қоғамдық кеңестер, ашық кездесулер, онлайн-платформалар. 4. Әлеуметтік әділдік. Халықтың әлеуметтік әділдікке деген сұранысы күшейген. «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» моделі – әділ қоғам құрудың құралы. Тұжырымдаманы іске асырудың бағыттары. 1. Қоғамдық кеңестердің рөлі. Қоғамдық кеңестер мемлекеттік органдардың қызметіне қоғамдық бақылау жүргізіп, халықтың ұсыныстарын жеткізеді. 2015 жылдан бастап: әр министрлікте, облыс, аудан, қала деңгейінде қоғамдық кеңестер құрылып, ашықтықты қамтамасыз етіп келеді. 2. «E-Otinish» жүйесі.2021 жылдан бастап іске қосылған «E-Otinish» жүйесі – халықтың өтініштерін электронды түрде қабылдаудың жаңа кезеңі. Оның артықшылықтары: өтініштің қозғалысын бақылау мүмкіндігі; жауаптардың уақытында берілуі; ашықтық пен есептілік. 2023 жылдың соңына дейін жүйеге 2 миллионнан астам өтініш тіркелді. 3. Ашық үкімет. «Ашық үкімет» принципі: мемлекеттік ақпаратты жариялау, бюджетті ашық көрсету, мемлекеттік қызметтерді цифрландыру. Мысалы: «Ашық бюджет» порталы, «Ашық нормативтік-құқықтық актілер» порталы, «Ашық диалог» порталы. 4. Әлеуметтік желілердің рөлі. Президенттің өзі және көптеген министрлер, әкімдер әлеуметтік желілерде белсенді. Олар халықтың сауалдарына тікелей жауап береді. Бұл – заманауи кері байланыстың тиімді құралы. Халық үніне құлақ асатын мемлекеттің нәтижелері. Жетістіктер: Мемлекеттік органдар халықпен ашық сөйлесе бастады; Шешім қабылдау үдерісіне қоғам белсенді қатысады; Мемлекеттік қызмет көрсетудің сапасы артты; Халықтың билікке деген сенімі біршама өсті. Түркістан облысында әкімдердің халықпен есеп беру кездесулері тұрақты өтеді. Алматы қаласында қоғамдық тыңдаулар арқылы қала жобалары талқыланады. «Е-Otinish» арқылы шешімін тапқан мәселелер саны көбейген. Қиындықтар мен сындар. Дегенмен, тұжырымдаманы іске асыру жолында әлі де қиындықтар бар: Бюрократия – кейбір мемлекеттік органдар ескіше жұмыс істейді; Формализм – кей жерде диалог тек есеп үшін өткізіледі; Ақпаратқа қолжетімділік – халық әлі де көп ақпараттан бейхабар; Қызмет сапасы – кей өтініштер уақытында шешілмейді. Болашақ міндеттер. «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» моделін толық іске асыру үшін: шенеуніктердің ойлау тәсілін өзгерту қажет; мемлекеттік қызметкерлер халықпен сөйлесе алатын деңгейде болуы керек; цифрландыру жұмыстары жалғасуы тиіс; жергілікті өзін-өзі басқаруды дамыту маңызды; халықтың құқықтық сауатын арттыру қажет.
«Халық үніне құлақ асатын мемлекет» тұжырымдамасы тек мемлекетке емес, халықтың өзіне де үлкен жауапкершілік жүктейді. Әр азамат: өз құқығын білуі керек; белсенді болуы тиіс; қоғамдық өмірге араласуы қажет. Өйткені мемлекет пен қоғам бір-біріне серіктес болуы керек.«Халық үніне құлақ асатын мемлекет» – Қазақстанның демократиялық дамуының жаңа кезеңі. Бұл – ашықтықтың, әділдіктің, сенімнің символы. Бұл бағыттағы жұмыстарды табандылықпен жалғастыру халық пен билік арасындағы алшақтықты азайтып, қоғамның бірлігін арттырады.Бүгінгі күннің басты ұраны – «Халықпен бірге, халық үшін!». Демек, халық үніне құлақ асатын мемлекет құру – ел дамуының басты кепілі болып қала береді.
«Халық үніне құлақ асатын мемлекет» тәсілі ақпаратты жай ғана тарату немесе «жоғарыдан төменге» саясатын жүзеге асыруға қарағанда, тиімді басқару бұдан да көп нәрсені қажет ететінін көрсетеді. Яғни кері байланыс, идеялар мен қоғамдық пікірді белсенді іздеудің маңызын мойындайды. Бұған қол жеткізуге жәрдемдесетін түрлі құралдар бар: қоғаммен кеңесу, сауалнамалар, жалпы жиналыстар, онлайн форумдар және басқа да қатысу тетіктері. «Халық үніне құлақ асатын мемлекеттің» негізгі компоненттері:
Ашық байланыс арналары. «Халық үніне құлақ асатын мемлекетте» Үкімет азаматтарға ойларымен, идеяларымен және пікірлерімен алмасу үшін қолжетімді және ыңғайлы платформалар ұсынады. Бұл сандық платформалар және қоғамдық жиналыстар сияқты құралдар арқылы немесе т.б. жүзеге асырылуы мүмкін.
Белсенді өзара әрекеттесу. Мемлекет азаматтардың наразылығын күтпей, олармен араласу мүмкіндіктерін белсенді түрде іздейді. Бұл әртүрлі дауыстарды тыңдау мүмкіндігін қамтамасыз ету үшін белгілі бір қауымдастықтарға немесе қызығушылық топтарына жүгінуді қамтуы мүмкін.
Шешімдерді ашық қабылдау. Мемлекет азаматтардың саясаттың қалай тұжырымдалатынын және жүзеге асырылатынын түсінуін қамтамасыз ете отырып, шешім қабылдау үдерісінің ашықтығын көрсетеді. Мұндай ашықтық мемлекет пен қоғам арасындағы сенімді нығайтуға көмектеседі.
Кері байланыстың «ілмектері». Азаматтарға олардың үлестері саяси шешімдерге қалай әсер еткені туралы кері байланыс тетіктерін құру өте маңызды. Бұл олардың дауыстары бағаланатынын және байыпты қабылданатынын көрсетуге көмектеседі.
Саясатты бейімдеу. Мемлекет азаматтардан алынған кері байланыс негізінде саясатты бейімдеуге дайын болуы керек. Бұл икемділік қоғамның өзгермелі қажеттіліктері мен басымдықтарын қанағаттандыру үшін өте маңызды.
Деректерді жинау және талдау. Үкімет саяси шешімдерді негіздеу үшін әртүрлі дереккөздерден ақпарат жинап талдайды. Бұған сандық деректер (мысалы, сауалнамалар, статистика) және сапалық деректер (мысалы, қоғамдық пікірлер, баяндамалар) кіреді.
Мәдени сезімталдық және инклюзивтілік. «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» тәсілі қоғамда әртүрлі көзқарастар болатынын мойындайды. Әлеуметтік-экономикалық мәртебесіне, этникалық тегіне, жынысына немесе басқа факторларға қарамастан барлық дауыстардың ескерілуін қамтамасыз ету үшін қадамдар жасайды.
«Құлақ асатын/еститін мемлекет» тұжырымдамасы мемлекеттік басқару азаматтардың қажеттіліктері мен ұмтылыстарына жауап беру нәтижесінде тиімді болады деген сенімге негізделген. Үкіметтер жұртшылықты белсенді тыңдау және онымен әрекеттесу арқылы неғұрлым өзекті, әділ және тұрақты саясат құра алады. Бұл тәсіл мемлекеттік институттарға деген сенімнің артуына әкелуі мүмкін. Сайып келгенде инклюзивті және демократиялық қоғам құруға ықпал етеді.
«Халық үніне құлақ асатын мемлекеттің» қазақстандық моделі. Қазақстан Республикасы Президентінің 2019 жылғы 2 қыркүйектегі Қазақстан халқына Жолдауында Мемлекет басшысы «Азаматтардың барлық сындарлы сауалдарына жедел әрі тиімді жауап беретін «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» тұжырымдамасын іске асыру» міндетін қойды. Содан бері билік пен қоғам арасындағы байланыс механизмдері жетілдірілді.Бүгінгі таңда Қазақстанда мемлекет пен азаматтар арасында келесі байланыс арналары жұмыс істейді:«Ашық үкімет» цифрлық жүйесіндегі цифрлық платформалар:
— «Ашық деректер» data.egov.kz – ел азаматтары үшін қолжетімді деректер жиынтығын жариялау арқылы мемлекеттік органдар қызметінің ашықтығын қамтамасыз ету.
— «Ашық диалог» dialog.egov.kz – мемлекеттік органдар мен квазимемлекеттік сектор ұйымдарына өтініштер қабылдау.
— «Ашық НҚА» legalacts.egov.kz – нормативтік құқықтық актілердің жобаларын талқылау.
— «Ашық бюджеттер» budget.egov.kz/ – бюджеттік процеске азаматтық қатысу арқылы бюджет қаражатын қалыптастыру мен бөлудің ашықтығын қамтамасыз ету.
— Мемлекеттік органдар қызметінің тиімділігін бағалау https://evaluation.egov.kz/ арқылы мемлекеттік органдар жұмысының бағалануын табуға болады.
«Ашық деректер» порталының деректері бойынша, порталда 3,6 мың ашық деректер, «Ашық НҚА» порталында 118,3 мың НҚА жобасы, «Ашық диалог» порталында 483,8 мың өтіш және «Ашық бюджеттер» порталында 157,7 мың бюджеттік бағдарлама жобасы орналастырылды. «Е-Otinish» мемлекеттік органдарға өтініш беру жүйесі өзінің тиімділігін көрсетті. Қала әкімдіктерінің сайттарындағы әкімдердің жеке блогтары. Көптеген аудан әкімдері мен өңірлердегі басқарма басшылары азаматтардың өтініштерін қабылдау үшін WhatsApp мессенджерін пайдаланады. Ел аумағында мемлекеттік қызмет көрсету мәселелері бойынша 1414 бірыңғай колл-орталығы бар. «iKomek 109» – Астана қаласы әкімдігінің қалалық мониторинг және жедел әрекет ету орталығы. Халықтың тіршілігін қамтамасыз ету және қауіпсіздік мәселелері бойынша тәулік бойы өтініштер қабылдайтын елорда тұрғындарына арналған қызмет. Интернеттегі әлеуметтік желілерде саяси қызметкерлердің аккаунттары. Мысалы, ҚР Президентінің Facebook, Telegram, Instagram, Twitter-дегі аккаунттары белсенді жұмыс істейді. 2022 жылы ҚР Премьер-Министрі өзінің Facebook аккаунтын ашты. Мәжіліс пен Сенаттың көптеген депутаттары қоғамдық коммуникация үшін әлеуметтік желілерді пайдаланады.
Тиімді «Халық үніне құлақ асатын мемлекеттің» негізгі сипаттамалары. Шетелде “Listening State” тұжырымдамасын іске асыру тәжірибесіне сүйене отырып, «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» тұжырымдамасын іске асыру жөніндегі жұмысты одан әрі жетілдіру жөнінде ұсыныстар тұжырымдауға болады. Азаматтармен қарым-қатынас пен өзара әрекеттесуді жақсартуға бағытталған бірқатар стратегиялар мен бастамаларды жүзеге асыру мүмкіндіктері келесі жобаларды қамтуы мүмкін: Азаматтар ақпаратқа оңай қол жеткізе ала отырып, пікір қалдырып, әртүрлі саяси мәселелер бойынша пікірталастарға қатыса алатын жұртшылықпен өзара әрекеттесу үшін цифрлық платформалар құру. Азаматтардан, азаматтық қоғам ұйымдарынан және басқа да мүдделі тараптардан ақпарат алу үшін саясаттың негізгі мәселелері бойынша тұрақты қоғамдық консультациялар ұйымдастыру және өткізу. Бұл ретте азаматтардың кең ауқымы үшін консультациялар үдерісінің ашықтығын, инклюзивтілігін және қолжетімділігін қамтамасыз ету қажет. Транспаренттілікке, есептілікке және сенімді ақпаратқа қол жеткізуге ықпал ететін тиісті заңдар мен тәжірибелерді нығайту арқылы ақпараттың ашықтығы мен қолжетімділігін арттыру. Саяси шешімдер, олардың негіздемесі және азаматтарға күтілетін әсері туралы үнемі жаңартылып отыру маңызды. «Муниципалитеттің» (жергілікті қоғамдастықтың) жиналыстарын және қоғамдық форумдарды ұйымдастыру және өткізу, оның шеңберінде сайланған лауазымды адамдар (мәслихат депутаттары) және жергілікті атқарушы органдардың өкілдері (әкімдіктер, мемлекеттік органдар) жергілікті және ұлттық ауқымдағы өзекті мәселелерді талқылау үшін сайлаушылармен үнемі жеке кездесулер өткізуі керек. Бұл кездесулер азаматтарға өз өтініштерін білдіруге және шенеуніктерге тікелей жүгінуге мүмкіндік береді. Азаматтық белсенділікке, демократиялық құндылықтарға және саясатты әзірлеу процесін түсінуге ықпал ететін білім беру бағдарламаларына инвестиция салу арқылы азаматтық білім мен медиа сауаттылыққа ықпал ету. Азаматтар әртүрлі ақпарат көздерінен алынған мәліметті сыни тұрғыдан бағалауы үшін медиа сауаттылыққа басымдық беру маңызды. Саяси пікірталастар мен шешім қабылдау процестеріне белсенді қатысу арқылы азаматтық қоғам ұйымдарымен өзара әрекеттесу. Бұл ұйымдар маргиналды немесе аз өкілдік ететін топтардың дауыстарын күшейту арқылы үкімет пен азаматтар арасында көпір бола алады. Азаматтарды цифрлық петиция платформалары, онлайн форумдар және деректерді визуализациялау сияқты әзірлеу және шешім қабылдау процесіне тартуды жеңілдететін азаматтық технологиялар мен инновацияларды қолдау бастамаларына ынталандыру. Үкімет және қоғам арасындағы байланыс пен ынтымақтастықты жақсарту үшін технологияны қолданатын инновация мәдениетін дамыту нәтижесінде жергілікті жерлерде басқарудың ашықтығы мен тиімділігін арттыруға оң әсер етеді. Азаматтарға олардың үлестері саяси шешімдерге қалай әсер еткені туралы кері байланыс беру тетіктерін құру. Азаматтардың пікірі негізінде саясатты бағалау мен бейімдеу маңызды. Ол үшін әрбір азаматтың үлесінің маңызын көрсете отырып, қалдырылған пікірлер негізінде саясатты бейімдеуге дайындығын көрсету қажет. Мұның барлығын іске асыру Қазақстанға кең ауқымды қатысуға негізделген неғұрлым инклюзивті және басқарудың икемді нысанына ауысуға көмектесе алады. Нәтижесінде «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» тұжырымдамасын нығайтады. Айта кетейік, мұның сәтті іске асуы тұрақты міндеттемені, ресурстарды және аталған бастамалардың тиімділігін үнемі бағалауды қажет етеді.
